Συνηθίζεται, όταν πρόκειται να σηματοδοτήσουμε ορισμένα σημαντικά γεγονότα στην Ιστορία, να μιλάμε για "εποχές". Είμαστε εξοικειωμένοι με τη "βιομηχανική εποχή", την "ατομική εποχή", τη "διαστημική εποχή" και τόσες άλλες που υποδηλώνουν τη συγκίνηση που καταφέρνουν να προξενούν αυτά τα γεγονότα. Όμως, αυτή η συγκίνηση δεν έχει μεγάλη διάρκεια. Οι πιο σημαντικές ανακαλύψεις, σε οποιοδήποτε πεδίο, προσελκύουν την προσοχή για κάποιο χρονικό διάστημα και φτάνουν να προσδιορίζουν μια εποχή. Αργότερα όμως, τα κύματα των νεωτερισμών που έρχονται σβήνουν από τη μνήμη ένα γεγονός για να το αντικαταστήσουν με κάποιο άλλο που συγκινεί με τη σειρά του, μέχρι να έρθει και το δικό του πεπρωμένο της σκοτεινιάς.

Η μια εποχή κυριαρχεί πάνω στην άλλη και υποπτευόμαστε ότι υπάρχει ένας σαφής ανταγωνισμός για διάκριση και για κατοχή της προσοχής των λαών και των κυβερνήσεων. Έτσι, δε μπορούμε να θέσουμε συγκεκριμένες ημερομηνίες γι' αυτές τις ιστορικές περιόδους. Το πολύ που μπορούμε να κάνουμε είναι να τις τοποθετήσουμε σ' έναν αιώνα ή σε κάποιες συγκεκριμένες δεκαετίες μέσα σ' έναν αιώνα.

Αν λέγαμε λοιπόν ότι σήμερα βρισκόμαστε στην "εποχή της πληροφόρησης", θα ήταν σωστό, κατά ένα μέρος όμως, γιατί αυτή η "εποχή" μοιράζεται το απόγειό της με άλλες που συνεχίζουν ακόμη να κατέχουν τις πρώτες θέσεις δημοτικότητας. Εξάλλου, δε θα μπορούσαμε να προσδιορίσουμε με λεπτομέρειες τη γέννηση αυτής της μόδας, ούτε τα χαρακτηριστικά που είναι αποκλειστικά δικά της. Είναι παράξενο το γεγονός ότι ο κόσμος μας, που αγαπάει τόσο πολύ τις ακριβείς επιστήμες και τους ορισμούς, είναι υποχρεωμένος να συμμορφώνεται με τόσες αμφισημίες, μεταμφιέζοντάς τις σε ακριβείς ορισμούς.

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΠΟ ΠΟΤΕ ΔΙΟΧΕΤΕΥΟΝΤΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Από τότε που εμφανίστηκε η εποχή της πληροφόρησης αφθονούν οι εξηγήσεις ως προς το τι είναι η πληροφορία. Πέρα από το απλό έργο του να κάνουμε γνωστά τα πράγματα, χιλιάδες θεωρίες υφίστανται επεξεργασία γύρω από το ποια γεγονότα θα πρέπει να γίνουν γνωστά, πώς, πότε, από ποιούς, με ποιά μέσα... Οπότε, δε θα είναι κατακριτέο το να κάνουμε μια νέα παρουσίαση του ίδιου θέματος, αν και δε θα είναι ούτε εντελώς νέα ούτε εντελώς παλιά.

Είμαστε σύμφωνοι στο ότι το να πληροφορούμε σημαίνει να θέτουμε κάτι στη γνώση κάποιου. Είμαστε σύμφωνοι στο ότι ο τρόπος πληροφόρησης έχει αλλάξει σημαντικά με το πέρασμα του χρόνου, όμως είναι επίσης αλήθεια ότι πάντα υπήρξαν συστήματα πληροφόρησης, αν και τα σημερινά είναι πιο γρήγορα κι έχουν μεγαλύτερη εμβέλεια. Αυτό που μένει να συζητήσουμε είναι το αν είναι πιο τέλεια, ακόμη κι αν έχουν βελτιωθεί πολύ.

Σε παλιές εποχές, όταν δεν υπήρχαν ακόμη τα γραπτά μέσα ή ο προφορικός και οπτικός τρόπος διάδοσης των ειδήσεων μέσα από ειδικές συσκευές, αργά ή γρήγορα όλα γίνονταν γνωστά, εκτός κι αν κάποιος ζούσε στην τελευταία γωνιά του κόσμου. Το ίδιο συμβαίνει και στις μέρες μας. Υπάρχουν και σήμερα γωνιές αδικημένες, όπου δε γίνεται ακριβώς γνωστό τι συμβαίνει έξω από εκείνα τα στενά όρια.

Σ' εκείνες τις παλιές εποχές ταξιδιώτες, πολεμιστές, προσκυνητές, τροβαδούροι, ποιητές, επίσημοι πρεσβευτές ή ανταποκριτές μασκαρεμένοι διακριτικά διέδιδαν τα γεγονότα, καθώς έφταναν σε χωριά και σε πόλεις, σε αυλές και σε ταβέρνες. Έτσι, τότε, όπως και σήμερα, η πληροφορία δεν ήταν καθαρή, γιατί δεν ήταν καθαρές και οι πηγές απ' όπου «έπιναν» οι αναμεταδότες. Ακόμα, η ίδια η προσωπικότητά τους δε μπορούσε να αποφύγει να προσθέσει «αλατοπίπερο» στα πράγματα που ήξεραν, κάποιες φορές εξαιτίας ιδιαίτερων συμφερόντων, και άλλες απλά και μόνο γιατί ήθελαν να τραβήξουν την προσοχή του κοινού. Πρόκειται για καταστάσεις ανάλογες με τις σημερινές...

Τα σημερινά μέσα έχουν αλλάξει τη μορφή, όχι όμως και το πνεύμα της πληροφόρησης. Από την εμφάνιση της τυπογραφίας μέχρι σήμερα έχουν πολλαπλασιαστεί οι δημοσιεύσεις, έχουν εμφανιστεί τα ραδιόφωνα, οι τηλεοράσεις, τα μαγνητόφωνα, οι κασέτες, τα βίντεο, τα τηλέφωνα, οι υπολογιστές, τα φαξ και άλλες εφευρέσεις, τόσο θαυμαστές που φαίνονται μαγικές. Αυτές είναι αλήθεια ότι προσφέρουν νέες δυνατότητες. Όμως, έχει αλλάξει άραγε ο άνθρωπος που διαθέτει αυτά τα μέσα σε σχέση με εκείνους που κάποτε έτρεχαν στους δρόμους;

ΤΡΕΧΟΥΣΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΤΗΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ

Δεν είναι εύκολο να ορίσουμε κοινούς παρονομαστές, γιατί τα μέσα πληροφόρησης δε λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο σε όλο τον κόσμο. Αν πρόκειται για χώρες όπου κυριαρχούν τυραννικά καθεστώτα ή όπου χωρίς να υπάρχει φαινομενικά τυραννία υπάρχει ωστόσο έλεγχος στις ειδήσεις, η πληροφόρηση περνάει μέσα από τη χοάνη συγκεκριμένων συμφερόντων και συστηματικών αλλοιώσεων.

Οι δημοκρατίες έχουν δώσει μια ισχυρή ώθηση στη γενικευμένη χρήση των μέσων ενημέρωσης και στη διάδοση των νεωτερισμών. Φαινομενικά υπάρχει περισσότερη ελευθερία από κάθε άλλη φορά στην παρουσίαση των όσων συμβαίνουν στον κόσμο, στην επιδοκιμασία ή στην κριτική, στην έκφραση της συμφωνίας ή της διαφωνίας, στην απαίτηση για δικαιοσύνη ή στην αίτηση για προστασία.

Είναι εύκολο για τον κόσμο να ευνοήσει ή να εναντιωθεί σε καταστάσεις, σε πρόσωπα, σε κυβερνήσεις, σε ενέργειες ή σε λεγόμενα. Η πληροφόρηση έχει μετατραπεί σε μια μορφή ελεύθερης έκφρασης, συγχρόνως όμως έχει πάρει το προφίλ ενός όπλου από τα πιο επικίνδυνα. Η πληροφόρηση μπορεί να κινητοποιήσει τις μάζες, όμως αυτό που κινεί την πληροφόρηση έχει μεγαλύτερη εξουσία από οποιονδήποτε, καθώς μπορεί να προκαλέσει ασταμάτητες αλυσιδωτές αντιδράσεις. 

Η Ιστορία επαναλαμβάνει πολλά από τα γεγονότα της, με τις αναμφισβήτητες διαφοροποιήσεις στις αποχρώσεις και ένα στοιχείο που ποτέ δε λείπει, δυστυχώς, γι' αυτούς που το υφίστανται, είναι ο πόλεμος. Έχει γίνει πολύς λόγος γι' αυτήν την έκρηξη βίας ή ηρωισμού, αντιπαράθεσης ή αλληλεγγύης, που έχει γεμίσει τόσες σελίδες από τη ζωή της ανθρωπότητας. Ο πόλεμος συνεχίζει σε πλήρη ακμή και η σημερινή εποχή έχει δημιουργήσει νέα όπλα για μάχη.

Τα μέσα επικοινωνίας αποτελούν ακριβώς ένα από τα πιο δραστικά όπλα με τη λεπτότητα με την οποία ενεργούν, γιατί δε φαίνονται σαν όπλα, αλλά αντίθετα παίρνουν την όψη των ελευθερωτών. Όμως η πληροφόρηση, όπως χρησιμοποιείται, μπορεί να βλάψει περισσότερο απ' όσο ένα πόλεμος, περισσότερο απ' όσο η χειρότερη επιδημία. Ποτέ δε θα είμαστε σίγουροι ότι δεν υπάρχουν αυτοί που επωφελούνται από την πρόσβασή τους στα μέσα πληροφόρησης για να στρέψουν την κοινή γνώμη προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση. Χτες γινόταν λόγος για μια μορφή, σήμερα για άλλη και αύριο ποιος ξέρει... Καθώς δεν υπάρχει μια αληθινή διαμόρφωση-πληροφόρηση της διάνοιας, η απλή γνώμη μπορεί να ταλαντεύεται σαν ένας χαρταετός στον άνεμο.

Στο πρωτότυπο κείμενο γίνεται ένα λογοπαίγνιο μεταξύ της λέξης <F2M>formacion<F255D> (μόρφωση, διαμόρφωση) και της λέξης <F2M>informacion<F255D> (πληροφορία, πληροφόρηση>.

Η θαυμαστή πρόοδος των μέσων επικοινωνίας θα μπορούσε να είναι πανάκεια για την ανθρωπότητα. Αν αυτά είχαν αφιερωθεί στη διάδοση της μόρφωσης, στην επέκταση των γνώσεων, αν έκαναν για τους ανθρώπους αυτά που σκέφτονται και δημιουργούν οι πιο διακεκριμένοι σοφοί, αυτά τα μέσα θα εκπλήρωναν μια αποστολή μόρφωσης και όχι απλά πληροφόρησης. Το ευρύ φάσμα θεμάτων που κατορθώνουν να καλύψουν και το μεγάλο μέγεθος του κοινού στο οποίο απευθύνονται, αγκαλιάζοντας όλες τις ηλικίες και όλα τα κοινωνικά στρώματα, θα επέτρεπε τη δημιουργία μιας αληθινής σχολής μόρφωσης που να μπορεί να συνεισφέρει επάξια στην πολιτιστική ανάπτυξη.

Η λειτουργία τους όμως έχει περιοριστεί αυστηρά στο πληροφοριακό (informativo) στοιχείο και, δυστυχώς, σε ορισμένες περιπτώσεις, στο παραμορφωτικό. (deformativo) Ας δούμε τι συμβαίνει σε πολλές περιπτώσεις:

Περιορισμένη πληροφόρηση: Αν και πολύ λίγοι τολμούν να αναφέρουν περιπτώσεις κοψίματος ή λογοκρισίας, είναι σίγουρο ότι αυτές υπάρχουν.

Καθώς όμως τέτοιες καταστάσεις είναι εκ των προτέρων αποδεκτές και κανονισμένες, στις μάζες έρχεται αυτό που έχει προσχεδιαστεί να έρθει, μαζί με ένα σχήμα επιχειρηματολογίας που αποσκοπεί στο να καλυφθούν τα κενά, που αλλιώς θα ήταν καταφανή.

Αντιφατική πληροφόρηση: Καθώς υπάρχουν τόσα μέσα που λειτουργούν συγχρόνως και μάλιστα σε όλο τον κόσμο, δεν είναι παράξενο το γεγονός ότι οι γνώμες που διατυπώνονται για το ίδιο θέμα δε συμφωνούν καθόλου και δημιουργούν σύγχυση στους ανθρώπους. Τελικά, το αποτέλεσμα είναι να υποστηρίζει κανείς πράγματα χωρίς να ξέρει πολύ καλά το λόγο ή να χάνει το ενδιαφέρον του για θέματα που, σε κάποιο βαθμό, μας αγγίζουν όλους.

Χειραγωγημένη παραπληροφόρηση: Σε διάφορες περιπτώσεις, αυτό που «προωθείται» στην αγορά είναι αντίθετο της πραγματικότητας. Αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι η πολλή ή λίγη πληροφόρηση, αλλά η δημιουργία άλλων ιδεών, πολύ διαφορετικών από αυτά που συμβαίνουν πίσω από το σωρό των παραπετασμάτων που έχουν στηθεί στον κόσμο. Γιατί χειραγωγείται η πληροφόρηση; Γιατί η ελευθερία είναι καλή μέχρι να πάψει να είναι τέτοια, μέχρι να αρχίσει να ενοχλεί ή μέχρι να ανακαλυφθεί ότι ακόμα και η ελευθερία δίνει λαβή για να διαστρεβλωθούν οι αλήθειες σ' αυτόν τον ευρύ χώρο όπου ο καθένας μπορεί να κάνει ό,τι θέλει.

Πληροφόρηση εκτός τόπου: Η μαζικοποίηση της πληροφορίας επιτρέπει να διαδίδονται ειδήσεις οποιουδήποτε είδους, όλες τις ώρες και από οποιοδήποτε μέσο, χωρίς να ενδιαφέρει ποιοι είναι οι δέκτες αυτών των ειδήσεων. Τα παιδιά μας απορροφούν αμέτρητες απρέπειες, σαν ήταν το πιο φυσικό πράγμα στον κόσμο. Η ώρα του φαγητού συμπίπτει με δελτία ειδήσεων, όπου εκτίθενται οι μεγαλύτερες φρικαλεότητες με ξερές λέξεις και ανατριχιαστικές εικόνες. Πριν κοιμηθούμε απορροφούμε τη σύνοψη των ημερήσιων καταστροφών και ξυπνάμε με τα προγνωστικά των νέων.

Σκάνδαλο και υπερβολή: Ο ανταγωνισμός απαιτεί να είναι ελκυστικό το πληροφοριακό προϊόν, γι' αυτό θα πρέπει να διογκωθεί από κάθε πλευρά. Τίποτα πιο απλό από το να τονώσουμε τα νοσηρά αισθήματα που υποβόσκουν στους ανθρώπους και ο στόχος έχει πια επιτευχθεί: αυτός που διηγείται το μεγαλύτερο σκάνδαλο, αυτός που μπορεί να ξεσκεπάσει την ιδιωτική ζωή του καθενός ή να πάρει την πιο ξεδιάντροπη φωτογραφία ή τα λόγια που ποτέ κανείς δεν τα ξεστόμισε στ' αλήθεια, ένας τέτοιος άνθρωπος θα βρεθεί στην κορυφή. Από μια πέτρα γίνεται ένα βουνό, και επιπλέον εξασφαλίζει κανείς έτσι ότι έχει δει το βουνό και του έχει τοποθετήσει σκαλοπάτια. Από μια φήμη αποκτάται μια βεβαιότητα και από μια φερόμενη ανάμειξη μια ενοχή.

Ας υπερασπίσουν τον εαυτό τους όσοι μπορούν, καθώς είναι πάντα πιο εύκολο να συκοφαντήσουμε από το να δείξουμε την αθωότητα κάποιου που έχει πιτσιλιστεί από τις διαβολές. Και παραδόξως, αυτό το στυλ της κακής πληροφόρησης θίγει τους καλούς και έντιμους επαγγελματίες που, χωρίς να το θέλουν, βρίσκονται μπλεγμένοι στο σύνολο αυτών που χειραγωγούν και δυσφημίζουν.

Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε μ’ αυτόν τον κατάλογο, όμως πιστεύουμε ότι αυτά τα παραδείγματα αρκούν για να δείξουν την έλλειψη μόρφωσης, ενώ παράλληλα δείχνουν την παραμόρφωση που προκαλούν τα μέσα επικοινωνίας στον σημερινό κόσμο.

Η ΕΜΒΕΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ

Αν και θα μπορούσε να φανεί ότι επιδοκιμάζουμε τη λογοκρισία, το κίνητρο γι' αυτό που θα ειπωθεί στη συνέχεια είναι πολύ διαφορετικό. Το θέμα δεν είναι να στερηθεί ο κόσμος εκείνο που έχει δικαίωμα να μάθει, αλλά να εκπαιδευτεί πιο πριν, για να μπορεί να γνωρίζει και να καταλαβαίνει.

Μ' αυτό θέλουμε να πούμε ότι δε θα έπρεπε να διαδίδονται όλες οι ειδήσεις αμέσως. Βεβαίως, με το ρυθμό που προχωρούν οι καιροί, χρειαζόμαστε να ξέρουμε τι συμβαίνει κάθε μέρα σε όλο τον κόσμο, καθώς σήμερα, λίγο - πολύ, όλοι σχετιζόμαστε μεταξύ μας και αυτό που αφορά ορισμένους καταλήγει να είναι έγνοια όλων μας. Όμως, από αυτό το σημείο μέχρι να βγάζουμε στον αέρα το κάθε μακάβριο γεγονός που συμβαίνει στον κόσμο υπάρχει μια μεγάλη απόσταση. Κι αυτό γιατί, στην προσπάθεια να κερδισθεί έδαφος, η πληροφόρηση χρειάζεται να καταλάβει χώρο και αν υπάρχουν ειδήσεις, έχει καλώς, ενώ αν δεν υπάρχουν, θα πρέπει να αναζητηθούν, να επινοηθούν ή να μετατραπεί σε είδηση το πιο παράλογο γεγονός, καταφεύγοντας στα πιο φτηνά ψυχολογικά τεχνάσματα.

Σήμερα πουλιέται η βία, το σεξ, το έγκλημα, η διαφθορά, ο φανατισμός...  Ωραία λοιπόν: όσα συμβαίνουν θα πρέπει να μπαίνουν στην προκρούστεια κλίνη των παραμέτρων της μόδας. Ας μη μας παραξενεύει, επομένως, το γεγονός ότι η νεολαία προσπαθεί να μιμηθεί αυτό που είναι είδηση ή το ότι τα παιδιά, από πολύ νωρίς, παραμένουν αναίσθητα μπροστά στους μεγαλύτερους βανδαλισμούς και στις πιο επιθετικές πράξεις. Για τα παιδιά - και για πολλούς άλλους που δεν είναι πια παιδιά - ο ήρωας είναι ο κτηνώδης και ο έξυπνος, ενώ οι άλλοι είναι ηλίθιοι συναισθηματικοί που δεν είναι πια της μόδας. Μέχρι και τα κινούμενα σχέδια αποπνέουν τρόμο και φρίκη και θα πρέπει να αναζητάμε την αγάπη στους εξωγήινους, λες και έχει εξαντληθεί αυτή η πηγή στη γη ή δεν είναι κάτι το ανθρώπινο...

Είναι αρκετά δυσάρεστο να γίνεται εκμετάλλευση κάποιων γεγονότων με σκοπό την άμετρη προπαγάνδα από τα μέσα επικοινωνίας. Κι εδώ δεν ισχύει το επιχείρημα ότι παρουσιάζονται για να εξυπηρετήσουν σαν παράδειγμα. Αντίθετα, σ' έναν κόσμο που η βαθιά ηθική λάμπει με την απουσία της, αυτό που εκλαμβάνεται ως παράδειγμα δεν είναι το αδίκημα που πρέπει να αποφευχθεί, αλλά ο παραβάτης που θα πρέπει να μιμηθούμε. Μας δείχνουν τα εγκλήματα, όχι όμως τις τιμωρίες. Διαδίδονται οι φρικιαστικές πράξεις, όχι όμως ο τρόπος που επιλύονται αυτές. Ξέρουμε δήθεν για το κακό που χτες ήταν καλό και για το καλό που πριν ήταν κακό, οπότε δεν ξέρουμε ποιος είναι ποιος και, από την άλλη πλευρά, επισημαίνεται η δυνατότητα να είναι κανείς οτιδήποτε, αρκεί να ξεχωρίζει.

Θεωρούμε ότι η πληροφόρηση, όπως όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες, έχει ένα όριο, το οποίο δεν επιβάλλει η λογοκρισία που ασκείται από συγκεκριμένες νοοτροπίες, αλλά η ίδια η ζωή. Όλοι εμείς, κατά τη διάρκεια της ημέρας, έχουμε κάποιες ώρες για να τις μοιραστούμε με τους άλλους και για να δείξουμε προς τα έξω τι κάνουμε, αλλά και κάποιες ώρες για να μείνουμε μόνοι μας, ώρες ενδοσκόπησης. Αν και η μόδα επιβάλλει τη χυδαιότητα να κάνουμε δημόσιες όλες τις δραστηριότητές μας, ένα δωμάτιο του μπάνιου δε θα είναι ποτέ το ίδιο με μια βιβλιοθήκη και ένα ντους με μια συναυλία. Ένα βιβλίο, λίγη μουσική είναι για να το μοιραστούμε, ενώ το ντους είναι για υγιεινή, χωρίς να δηλώνουμε ανοιχτά το καθένα από τα σωματίδια της βρωμιάς που βγάζουμε από το σώμα μας.

Στην πραγματικότητα, αυτό που θέλουμε είναι καλύτερη πληροφόρηση, αυτό το είδος της καλής, της πολύτιμης πληροφόρησης που οικοδομεί, που μας βοηθάει να ζήσουμε και να ξεπεράσουμε τον εαυτό μας. Θα μας άρεσε να καταλάμβανε η κουλτούρα τόσο χώρο όσο και η κοινοτυπία, εφόσον δεν μπορούμε να εξασφαλίσουμε όλο το χώρο για την πρώτη. Θα μας άρεσε το καλώς πράττειν και το καλώς λέγειν να είχαν μεγαλύτερο κύρος από την ευτέλεια, τα εκλεπτυσμένα αισθήματα να έπιαναν περισσότερο τόπο από την κτηνωδία και τη σκληρότητα. Ναι, θα μας άρεσαν όλα αυτά, και το πιο σπουδαίο είναι ότι έχουμε τα μέσα για να το κάνουμε...

Βρισκόμαστε στην εποχή της πληροφόρησης, αν και μερικές φορές το ξεχνάμε.