ΑΡΘΡΑ
Μια πλούσια αρθογραφία, σχετικά με τη φιλοσοφία, την ψυχολογία, τον εσωτερισμο, την επιστήμη και άλλα ένδιαφέροντα θέματα.
Η θεωρία της Γαίας

Ευρετήριο Άρθρου

Η ΠΟΛΗ

Περιγράψαμε, με τη βοήθεια της "Θεωρίας της Γαίας", την ιστορία του κόσμου μας. Τα 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια του Πλανήτη Γη, μέσα στα 15 περίπου δισεκατομμύρια του χωρόχρονου που ζούμε. Η συνέχεια, η ενότητα και η εξέλιξη ήταν συνεχώς παρούσες. "Υπάρχει μια σταθερή πρόοδος από την πληθώρα και το χάος προς την ενότητα και την τάξη." Αυτό το σύνθημα είναι το κλειδί για την κατανόηση κάθε ομαδικότητας, κάθε συμβίωσης, κάθε πόλης. Είτε είναι πόλη βακτηριδίων είτε ανθρώπων. Έχουν κοινούς νόμους και αρχές, έχουν τους νόμους της ζωής, όπως:

Την "αυτοποίηση" ή "αυτο-οργάνωση", αλλά και τη σχέση των "όλων" με τις "ολαρχίες". Θα δούμε πώς οργανώνεται κοινωνικοπολιτικά η ίδια η Φύση. Υπάρχει άραγε καλύτερος δάσκαλος απ' αυτήν;
Όπως ο Κέστλερ αποφαίνεται, ένα "όλον" έχει ταυτόχρονα την αυτονομία ενός συνόλου και την εξάρτηση ενός μέρους, καθώς είναι ενσωματωμένο μέσα σε ευρύτερα "όλα" από τα οποία εξαρτάται η ύπαρξή του. Κάτι σαν να λέμε "εξάρτηση με ανεξαρτησία".

Ο φυσικός Ντέιβιντ Μπομ προτείνει την "ολονομία" = η αυτονομία των υποατομικών σωματιδίων σταθεροποιείται με την επενέργεια όλων των άλλων σωματιδίων γύρω τους = ο νόμος του μεγαλύτερου συνόλου, που πρέπει να εξισορροπείται με την αυτονομία.

Και για να καταλάβουμε ακόμη καλύτερα τις έννοιες της "ολονομίας", "ολαρχίας", "όλου", ας δούμε έναν ανθρώπινο οργανισμό: αποτελείται από τη σύνθεση 7 κύριων οργανικών συστημάτων ("όλων"), που είναι: το νευρικό, αναπνευστικό, πεπτικό, κυκλοφορικό, αδενικό, ουροποιητικό, γεννητικό. Κάθε σύστημα είναι ένα "όλον" από διάφορα όργανα, π.χ. το πεπτικό έχει το στόμα, οισοφάγο, στομάχι, έντερα κ.ά. Κάθε όργανο είναι ένα ειδικό "όλον" κάποιων ιστών, οι ιστοί είναι "όλον" αμέτρητων ειδικευμένων κυττάρων, τα κύτταρα είναι "όλον" ειδικών βακτηριδίων, τα βακτηρίδια είναι "όλον" από πρωτεΐνες, DNA, RNA, οι πρωτεΐνες από αλυσίδες αμινοξέων και αυτά από συνδυασμούς C, H, N, O, S, P και αυτά τα τελευταία προέρχονται από την αστερόσκονη...!
Παντού η αυτονομία και η εξάρτηση πάνε μαζί... από πολλά "όλον" σε μία "ολαρχία", από πολλές αυτονομίες σε μία ολονομία: είναι τα σκαλοπάτια της εξέλιξης, της διαδικασίας της ζωής.

Το πολιτικό συμπέρασμα-δίδαγμα είναι ολοφάνερο. Μπορούμε να προτείνουμε πια μιά οργανική πολιτική, ένα κράτος- οργανισμό, ένα ζωντανό κράτος ή πόλη-κράτος ή αυτοκρατορία ή ανθρωπότητα ή Γαία...

Περιγράφουμε τώρα μερικές ιδιότητες των ζωντανών οργανισμών ή της ζωής ή των "όλων", η των οργανικών συστημάτων. Κάντε τις αναλογίες προς την πολιτική με την εμπιστοσύνη που αξίζει στη σοφία της ζωής και της εξέλιξης.

Τα δύο κυριαρχικά δυναμικά φαινόμενα της αυτο-οργάνωσης (αυτοποίησης) είναι η αυτο-ανανέωση, η ικανότητα δηλαδή των ζωντανών συστημάτων να ανανεώνουν και ν' ανακυκλώνουν διαρκώς τα συστατικά τους, ενώ ταυτόχρονα διατηρούν την ακεραιότητα του συνόλου της δομής τους- και η αυτο-υπέρβαση, που είναι με άλλα λόγια η δυνατότητα να ξεπερνούν κατά δημιουργικό τρόπο τα φυσικά, ψυχολογικά και διανοητικά τους όρια, χάρη στις διεργασίες της μάθησης, της ανάπτυξης και της εξέλιξης.

Η διατήρηση της αυτο-οργάνωσης επιβάλλει στους ζωντανούς οργανισμούς την παραμονή τους σε μία ιδιαίτερη κατάσταση, που δεν περιγράφεται εύκολα με συμβατικούς όρους. Το θεώρημα της εντροπίας δεν ισχύει γι' αυτούς. Αποτελούν ανοικτά συστήματα, και αυτό σημαίνει ότι είναι υποχρεωμένοι να διατηρούν μια συνεχή σχέση ανταλλαγής ενέργειας και ύλης με το περιβάλλον τους, προκειμένου να παραμείνουν στη ζωή. Η ανταλλαγή αυτή περιλαμβάνει την εισαγωγή τακτικών δομών, όπως τα τρόφιμα, τη διάσπασή τους, και τη χρησιμοποίηση μέρους των συστατικών τους για τη διατήρηση και την επαύξηση της τάξης του οργανισμού. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται μεταβολισμός. Επιτρέπει σ' ένα σύστημα να παραμένει σε μία κατάσταση ανισορροπίας, όπου διαρκώς "εργάζεται. Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί είναι ανοικτά συστήματα, που λειτουργούν συνεχώς σε μεγάλη απόσταση από την ισορροπία.

Ταυτόχρονα διαθέτουν ένα υψηλό βαθμό σταθερότητας. Για παράδειγμα: ένα κύτταρο διατηρεί την ταυτότητα και την ομοιότητα με τον εαυτό του, τόσο από τη μία στιγμή στην άλλη, όσο και σε σύγκριση με τα άλλα, γειτονικά του κύτταρα, ενώ στο εσωτερικό του εναλλάσσονται διαρκώς μόρια, τα μακρομόρια, τα οργανίδια και όλα τα άλλα συστατικά του.

Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τους ανθρώπινους οργανισμούς: Μέσα σε μερικά χρόνια, αντικαθιστούμε όλα τα κύτταρα του σώματός μας, εκτός από εκείνα του εγκεφάλου, και όμως, δεν συναντάμε καμία δυσκολία να αναγνωρίσουμε τους φίλους που έχουμε να τους δούμε πάρα πολύ καιρό. (Το φαινόμενο της αυτο-οργάνωσης εμφανίζεται και σε αρκετά χημικά συστήματα σύμφωνα με το Νομπελίστα Ηλία Πριγκοζίν, ακόμη και στους πρωταρχικούς σχηματισμούς στην αρχή της δημιουργίας παρατηρούμε την αρχή αυτή. Η ύλη από την αρχή της τείνει στην ζωή...)

Κάθε οργανισμός αποβλέπει πρώτα απ' όλα στην ανανέωση του εαυτού του: Τα κύτταρα διασπώνται για να δημιουργήσουν νέες δομές, ενώ ιστοί και όργανα αντικαθιστούν τα κύτταρά τους σε συνεχείς ανακυκλώσεις. 'Έτσι το πάγκρεας αντικαθιστά το μεγαλύτερο μέρος από τα κύτταρά του κάθε 24 ώρες. Το στομάχι αλλάζει τα κύτταρα των γραμμικών μυώνων κάθε τρεις μέρες. Τα λευκά αιμοσφαίρια στο αίμα μας εναλλάσσονται κάθε δέκα μέρες. Το 98% των πρωτεϊνών που περιέχονται στον εγκέφαλο ανακυκλώνονται σε διάστημα μικρότερο από ένα μήνα.

Η δύναμη της αυτο-ανανέωσης ενός οργανισμού του επιτρέπει και την αυτο-θεραπεία. Ωστόσο, οι περίπλοκοι οργανισμοί, παρά την ικανότητα της αυτοδιατήρησης και της αυτοανανέωσης, δεν μπορούν να λειτουργούν για πάντα. Κάποια στιγμή αποδυναμώνονται και γηράσκουν, με βλάβες ανεπανόρθωτες. 'Έτσι τα είδη αυτά ανέπτυξαν μια μορφή "υπερεπισκευής": αντί να αντικαθιστούν τα χαλασμένα τους τμήματα, αναπαράγουν έναν ολόκληρο οργανισμό. 'Έχουμε δηλαδή το φαινόμενο της αναπαραγωγής.

Επίσης η ικανότητα προσαρμογής και ανταπόκρισης στο περιβάλλον αποτελεί ουσιαστικό χαρακτηριστικό των ζωντανών οργανισμών και των κοινωνικών συστημάτων. 'Όταν για παράδειγμα ανεβαίνουμε σε υψόμετρο η ανάσα μας επιταχύνεται και οι χτύποι της καρδιάς πολλαπλασιάζονται. Αν κατεβούμε, επιστρέφει ο οργανισμός στην προηγούμενη κατάσταση, αλλά τότε αν συνεχίσουμε δημιουργούνται περίπλοκες μεταβολές σ' ολόκληρο τον οργανισμό, ώστε να μπορέσει να αναπνέει χωρίς λαχάνιασμα και με κανονικούς χτύπους καρδιάς. Κι αν ο οργανισμός συνεχίζει να ζει σε υψόμετρο, τότε οι αλλαγές του φθάνουν ως το DNA: το κεντρικό σύστημα αναπαραγωγής κάθε πληροφορίας και εμπειρίας του, ο πυρήνας των κυττάρων του αλλάζει, ώστε οι επόμενοι οργανισμοί ν' ανταποκρίνονται στις δυσκολίες του υψομέτρου με τον πιο οικονομικό τρόπο. Τα εξωτερικά μηνύματα έφθασαν στην κυβέρνηση του κυττάρου (DNA) και αυτή άλλαξε τον εαυτό της (γενοτυπική μεταβολή) και επομένως τους επόμενους οργανισμούς. Το DNA δεν αλλάζει στην τύχη (Δαρβινιστές) αλλά συνεξελλίσεται με το περιβάλλον του.

Αλλά το παραπάνω φαινόμενο της συνεξέλιξης, σαν ανταπόκριση προς το περιβάλλον, είναι η μία όψη της εξέλιξης. Η άλλη όψη της είναι αυτή της αυτο-υπέρβασης, που είναι έμφυτη σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς: η αυτο-υπέρβαση έχει σχέση με το ευρύτερο οικοσύστημα στο οποίο ανήκει ο οργανισμός ή με άλλα λόγια σχετίζεται με την "ολαρχία" στην οποία ανήκει το "όλον".

Οσο περισσότερο μελετά κανείς το ζωντανό κόσμο, τόσο καλύτερα αντιλαμβάνεται ότι ένα από τα ουσιαστικότερα χαρακτηριστικά των οργανισμών είναι η τάση για συνεργασία και αποκατάσταση στενών σχέσεων. Δεν υπάρχουν μοναδικά όντα. Κάθε πλάσμα συνδέεται και εξαρτάται, κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με όλα τα άλλα.

Οι σχέσεις αυτές εξασφαλίζουν μια ακατάπαυστη κυκλική ανταλλαγή ύλης και ενέργειας. Είναι σχέσεις συνεργασίας, συνύπαρξης, αλληλεξάρτησης και μιας πολυεπίπεδης συμβίωσης. Κάθε σύνολο αποτελείται από μικρότερα μέρη και ταυτόχρονα είναι μέρος του ευρύτερου συνόλου. Έχουμε μια στρωματική τάξη, ένα δέντρο, μια ιεραρχία. Με την αυτο-υπέρβαση έχουμε μια σταθερή πρόοδο από την πληθώρα και το χάος προς την ενότητα και την τάξη.

Γενικά, καμία οντότητα δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν βασική μονάδα. Αυτό που επιβιώνει είναι ο οργανισμός-μέσα-στο-περιβάλλον-του. (Ενας οργανισμός που αποβλέπει μόνο στην δική του επιβίωση θα καταστρέψει αναπόφευκτα το περιβάλλον του, με αποτέλεσμα, όπως μας βεβαιώνει η πικρή πείρα, να καταστρέψει και τον εαυτό του.)

Μπορούμε να σημειώσουμε μια νέα οπτική στο φαινόμενο του θανάτου. Είδαμε ότι η αυτο-ανανέωση - η διάλυση και η ανασύνθεση δομών κατά συνεχόμενες ανακυκλώσεις - αποτελεί μια ουσιαστική όψη των ζωντανών συστημάτων. Αλλά και οι δομές που αυτοαντικαθιστώνται διαρκώς, αποτελούν από μόνες τους ζωντανούς οργανισμούς. Από την άποψη λοιπόν της αυτο-ανανεώσης ενός ευρύτερου συστήματος, η γέννηση και ο θάνατος αποτελούν ενσωματωμένες όψεις της ανακύκλωσης, της βασικής δηλαδή ιδιότητας που κάνει ένα σύστημα ζωντανό. Αρα, η γέννηση και ο θάνατος είναι καθοριστικά στοιχεία της αυτο-οργάνωσης και, μ' άλλα λόγια, η ουσία της ζωής. Ολα τα ζωντανά πράγματα γύρω μας ανανεώνουν τον εαυτό τους αδιάκοπα, και αυτό σημαίνει ότι διαρκώς πεθαίνουν. Εφόσον οι άνθρωποι γεννιούνται και πεθαίνουν, είναι φανερό ότι ανήκουν σε κάποιο μεγαλύτερο οργανισμό. Η ανθρωπότητα ανήκει κι αυτή στον πιο μεγάλο οργανισμό, στη Γη. Η δη, που δεν εξασφαλίζει μόνο την ύπαρξή της, αλλά που κι αυτή είναι ένα ζωντανό πλάσμα με το Ηλιακό Οικοσύστημα.

Βλέπουμε λοιπόν στη φύση την ανακύκλωση και αυτο- υπέρβαση, σαν δύο βασικές τάσεις, συμπληρωματικές: αυτοδιεκδίκηση και ενσωμάτωση. 'Η σαν "τάση αυτοσυντήρησης" που περιλαμβάνει την αυτοανανέωση, θεραπεία, ομοιόσταση, προσαρμογή και "τάση αυτο-μεταμόρφωσης και αυτο-υπέρβασης" που περιλαμβάνει τις διαδικασίες της μάθησης, ανάπτυξης, εξέλιξης, συνεργασίας, συμβίωσης. Οι ζωντανοί οργανισμοί διαθέτουν ένα έμφυτο δυναμικό, που τους οδηγεί στο ξεπέρασμα του εαυτού τους, στη δημιουργία νέων δομών και νέων προτύπων συμπεριφοράς. Το ίδιο κατ' επέκταση ισχύει για κάθε άτομο, είδος, οικοσύστημα, κοινωνία, πολιτισμό.

Ολα τα παραπάνω μας δείχνουν πως με βάση τη θεωρία της Γαίας, ολόκληρα συστήματα ανθρώπινης σκέψης, όπως της καρτεσιανής αντίληψης, της μηχανιστικής άποψης για τη ζωή και τη δαρβινικής θεωρίας για ανταγωνισμό και επιβίωση του ισχυρότερου, καταρρίπτονται.

Αντίθετα, ανοίγεται δρόμος προς την κατανόηση ότι το περιβάλλον μας από την απλούστερη εκδήλωσή του ως το Σύμπαν ολόκληρο, παρουσιάζει "όρεξη για ζωή" και "νόηση"... Σιγά- σιγά συνειδητοποιούμε το δρόμο της Ζωής, του Νου του Σύμπαντος, την Ένωση, το Νόημα, το Θεό... Αλλά ταυτόχρονα, έχουμε μεγάλη σιγουριά και βιασύνη για μια κοινωνία ανθρώπων, ικανή να λέγεται ζωντανή, δυνατή, φυσική. Ο καλύτερος δάσκαλος - και στην πολιτική - είναι η φύση. Το καλύτερο κοινωνικό-πολιτικό σύστημα είναι εκείνο που αντιγράφει την φύση. Αρκεί να κατανοήσουμε την φύση..