Η άλλοτε σκοτεινή Παλαιολιθική εποχή αντιπροσωπεύεται τώρα στην Ελλάδα από άφθονο και αξιόλογο υλικό, το οποίο τοποθετείται χρονικά  μεταξύ των δέκα και εκατό χιλιάδων ετών πριν από την εποχή μας.

Στα άφθονα ευρήματα και πορίσματα των ανασκαφών της αρχής του αιώνα μας έχει τώρα προστεθεί πολλαπλάσιο υλικό και νέες παρατηρήσεις, οι οποίες άνοιξαν νέους δρόμους.

Προπάντων όμως, η σύγχρονη έρευνα διαμόρφωσε μια σωστότερη αντίληψη του πραγματικού βάθους και του αληθινού περιεχομένου της Προϊστορίας στον τόπο μας. Βασίζεται στην πίστη ότι η Απώτερη Προϊστορία είναι σε παγκόσμια κλίμακα η κοινή πηγή όλων των μετέπειτα «υψηλών» ή «ιστορικών» πολιτισμών. 

Επομένως, και για την Ελλάδα η αναδρομή στο βάθος της Προϊστορίας δεν είναι μόνο χρήσιμη αλλά και αναγκαία, αφού χωρίς αυτήν δεν νοείται σήμερα ολοκληρωμένη θεώρηση της πολιτιστικής εξέλιξης.

Η ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Ο όρος «Παλαιολιθική» εμφανίζεται για πρώτη φορά στο 2ο μισό του 19ου αιώνα και αναφέρεται αποκλειστικά στην πρώτη ύλη για την κατασκευή εργαλείων, το λίθο. Θεωρείται βέβαιο ότι τα παλαιότερα εργαλεία του ανθρώπου ήταν ξύλινα, αλλά αφού δεν διασώθηκαν δείγματα εκτός από σπάνιες μεταγενέστερες εξαιρέσεις, δεν μπορούμε να αναφέρουμε τίποτα σχετικά με αυτά.

Η εποχή αρχίζει με την εμφάνιση των πρώτων λίθινων εργαλείων πελεκημένων από τον άνθρωπο και καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της γεωλογικής περιόδου του Τεταρτογενούς. Περιλαμβάνει όλα τα λίθινα εργαλεία που ανήκουν στη γεωλογική περίοδο του Πλειστόκαινου (2,6 εκ.- 10.000 χρόνια πριν). Αυτά που ανήκουν στη Μεταπαγετώδη περίοδο, στο Ολόκαινο (8.000 - 7.000 π. Χ.) ονομάζονται Μεσολιθικά.

Η διαίρεση της Παλαιολιθικής σε τρία στάδια (Αρχαιοτέρα, Μέση και Νεωτέρα) αντανακλά το ρυθμό των τεχνολογικών εξελίξεων. Άρχισε από ένα στάδιο με χειροπελέκεις (Αχελαία), πέρασε από διάφορα στάδια εργαλείων με φολίδες (Μουστέρια), με λεπίδες (Ωρινάκια), με φυλλόσχημες αιχμές (Σολουτραία) και τέλος με οστέινα εργαλεία (Μαγδαλήνια). Αυτός ο τρόπος καταγραφής πήρε το όνομά του από αυτό της σημαντικότερης αρχαιολογικής θέσης.

Το πρώτο και μεγαλύτερο σε διάρκεια στάδιο χαρακτηρίζεται από τον έλεγχο των βασικών αρχών κατεργασίας του λίθου. 

Στο δεύτερο στάδιο, αναπτύσσονται νέες τεχνικές, όπως αυτή των φολίδων. Ο άνθρωπος τώρα είναι σε θέση να κατασκευάσει εργαλεία με επανειλημμένα χτυπήματα, των οποίων έχει προκαθορίσει τη μορφή. 

Στο τελευταίο στάδιο, σχετικά σύντομης διάρκειας, ο άνθρωπος επινοεί την τεχνική των λεπίδων, η οποία επιτρέπει καλύτερη εκμετάλλευση των λίθινων πρώτων υλών και οδηγεί σε νέους τύπους εργαλείων. Η πρόοδος τώρα είναι γοργή και δεν περιορίζεται στην τεχνική, αλλά επεκτείνεται και στο πνεύμα με την εμφάνιση για πρώτη φορά της τέχνης των σπηλαίων και των οικισμών. Και σφραγίζεται ακόμη με την πιο μεγάλη ανθρωπολογική αλλαγή, την εξαφάνιση των «παλαιών» ανθρώπων και την επικράτηση του Σύγχρονου Ανθρώπου, του Σοφού, του Homo Sapiens.

ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ

Η παλαιολιθική οικονομία βασίζεται στη φυσική εκμετάλλευση του περιβάλλοντα χώρου: ζωικοί πόροι (ο άνθρωπος ασκεί το κυνήγι και την αλιεία), φυσικοί πόροι (περισυλλέγει φυτά και λίθινες πρώτες ύλες) και νομαδισμός (ακολουθεί τα ζώα στις μετακινήσεις που υπαγορεύει η εποχική ανάπτυξη της βλάστησης). Ο άνθρωπος δεν παράγει. Περιορίζεται σε μικρές ομάδες χωρίς συνάφεια, οργανώνεται το πολύ σε κυνηγετικές ορδές και ζει άλλοτε σε σπήλαια και άλλοτε στο ύπαιθρο, κοντά σε περάσματα ζώων.

Από τη Μέση και κυρίως τη Νεώτερη Παλαιολιθική, έχουμε αισθητές αλλαγές. Γίνεται ειδικευμένος κυνηγός (όπως αποδεικνύει η μεγάλη ποικιλία οστών ζώων στα σπήλαια και τους καταυλισμούς), θάβει τους νεκρούς του προσεκτικά σε λάκκους, αποθέτει δίπλα τους εργαλεία, τροφές αλλά και άνθη, αρχίζει να οργανώνεται σε οικισμούς. 

Η φωτιά αρχίζει να γίνεται σημαντικό «εργαλείο». Με οστέινες βελόνες ράβει τα πρώτα ενδύματα από δέρματα ζώων. Γλυπτά ή ανάγλυφα, ζωγραφιές και χαρακτική, φορητά έργα τέχνης και κοσμήματα έχουν σωθεί από τη θαυμαστή Νεώτερη Παλαιολιθική. Θεωρείται επίσης βέβαιη η ύπαρξη κάποιου είδους έναρθρου λόγου, μιας «γλώσσας», που κατά ένα ποσοστό εξηγεί την ταχύτητα της εξέλιξης της εποχής αυτής. 

Η ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Το ενδιαφέρον για την Παλαιολιθική Εποχή στην Ελλάδα άρχισε το 2ο μισό του 19ου  αιώνα από ξένους ερευνητές. Συνεχίστηκε στο μεσοπόλεμο και μεταπολεμικά, κυρίως όμως στη σκιά ερευνών της Πρωτοϊστορικής και Κλασικής Αρχαιότητας. Ουσιαστικά, δεν γνωρίζαμε τίποτα μέχρι τη δεκαετία 1960-1970, που πάλι ξένες αρχαιολογικές σχολές μοιράστηκαν και στήριξαν την έρευνα (οι Άγγλοι στην Ήπειρο, οι Γάλλοι στην Ηλεία, οι Γερμανοί στη Θεσσαλία και οι Αμερικανοί στην Αργολίδα). Ο Δημ. Θεοχάρης, ο Χρ. Τσούντας, ο Πουλιάδης κ.ά. ήταν οι Έλληνες που το όνομά τους ταυτίστηκε με την έρευνα της Προϊστορίας στην Ελλάδα.

Αρχαιότερη Παλαιολιθική

Θεωρητικά, δεν θα έπρεπε να αποκλειστεί το ενδεχόμενο της παρουσίας ανθρώπινων όντων στην Ελλάδα από το Μέσο Πλειστόκαινο. Προς το παρόν, η αρχαιότερη ένδειξη οικισμού από την Αρχαιοτέρα Παλαιολιθική είναι ένας λίθινος χειροπέλεκυς από το Παλαιόκαστρο της Μακεδονίας. Άλλος ένας, «Αχελαίου» τύπου, βρέθηκε στη Μεγαλόπολη της Πελοποννήσου μαζί με απολιθωμένα οστά ζώων.

Μέση Παλαιολιθική

Η Μακεδονία είναι η γη που μας χάρισε το μοναδικό σπουδαίο ανθρωπολογικό λείψανο του Πλειστόκαινου, το κρανίο του Νεάτερνταλ των Πετραλώνων (πιθανόν από γυναίκα, περίπου 25 ετών).

Τα πρώτα εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου βρέθηκαν στη Θεσσαλία, στις όχθες του Πηνειού, κοντά στη Λάρισα και χρονολογούνται μαζί με τα απολιθωμένα ζωολογικά λείψανα στην πρώιμη φάση του Ανώτερου Πλειστόκαινου (πριν από 100.000-50.000 χρόνια). Η μεγάλη αφθονία των ξέστρων δείχνει ότι οι άνθρωποι κατεργάζονταν τα δέρματα των ζώων. Στους καταυλισμούς μπορεί να μαζεύονταν πριν ή μετά το κυνήγι, ή έμεναν ίσως για ένα διάστημα. 

Αλλά και σε άλλες θέσεις του εσωτερικού της χώρας έχουν επισημανθεί Μέσα παλαιολιθικά εργαλεία (Κρανώνα, Θεόπετρα, κοντά στην Καλαμπάκα). Συνήθως, στα κράσπεδα μιας ρεματιάς ή ενός έλους, σε ένα σπουδαίο πέρασμα και οπωσδήποτε σε χώρους που σύχναζαν, ή περνούσαν τα κοπάδια των ζώων. 

Υπάρχουν επίσης ασφαλείς ενδείξεις για σύγχρονο οικισμό σπηλαίων ή καταφυγίων κάτω από βράχους.

Τα σπουδαιότερα και αφθονότερα ευρήματα της Μέσης Παλαιολιθικής έχουν βρεθεί μέχρι τώρα στην Ήπειρο, κυρίως στην κοιλάδα του ποταμού Λούρου, στη θέση Κοκκινοπηλός (πριν από 50.000-35.000 χρόνια). Παρόμοια εργαλεία βρέθηκαν σε άλλες 15 θέσεις της Ηπείρου, πάντα μέσα σε ερυθρογή.

Στο σπήλαιο Ασπροχάλικο, λίγο πιο νότια, βρέθηκαν οστά από άρκτους, είδη ελαφιών, ρινόκερους κ.ά.

Κατάλοιπα του παλαιολιθικού ανθρώπου βρέθηκαν και στα Ιόνια νησιά, κυρίως στην Κέρκυρα, πάλι σε ερυθρογή (σπήλαιο Γκράβας). Αυτό εξηγείται, αν σκεφτούμε ότι σε παγετώδη περίοδο με τη στάθμη της θάλασσας να είναι 100 μ. τουλάχιστον χαμηλότερα από τη σημερινή η Κέρκυρα ήταν ενωμένη με την Ήπειρο. Έτσι, οι κυνηγοί του Ασπροχάλικου, για παράδειγμα, μπορούσαν εύκολα να φτάσουν ως εκεί ακολουθώντας τα θηράματα.

Στη Ζάκυνθο, όπως και στην Κεφαλονιά, υπάρχουν παλαιολιθικά ίχνη. Απολιθωμένα οστά μεγάλων θηλαστικών μαρτυρούν ότι τα νησιά επικοινωνούσαν με την απέναντι στεριά.

Η Πελοπόννησος είχε ασφαλώς κατοικηθεί στην περίοδο του Ανώτερου Πλειστόκαινου. Το 1960 βρέθηκαν τα πρώτα Μέσα παλαιολιθικά εργαλεία στο δυτικότερο σημείο της, ανατολικά από το Κάστρο Χλεμούτσι, όπως και στην παραλιακή περιοχή της δυτικής Αχαΐας, από τη Λακκόπετρα, στα βόρεια μέχρι το Κατάκωλο, στο νότο. Ευρήματα στο Βασιλάκι, κοντά στην κοιλάδα του Ερύμανθου, πείθουν για την ευρύτερη διάδοση της Μέσης Παλαιολιθικής και την πιθανή εξάπλωσή της στο σύνολο της Πελοποννήσου.

Ανακαλύψεις του Δημ. Θεοχάρη στη Θράκη, στη Β. Εύβοια και κυρίως στις Β. Σποράδες, (στην Αλόννησο), είναι τα αρχαιότερα λείψανα της παρουσίας και της δράσης του παλαιολιθικού ανθρώπου στο Αιγαίο. Όπως και στα Ιόνια νησιά, έτσι και εδώ, σε περιόδους παγετώνων και χαμηλής στάθμης της θάλασσας, τα περισσότερα νησιά ήταν ενωμένα με τη Μαγνησία. Χωρίς αμφιβολία, οι μελλοντικές έρευνες θα δώσουν πολλά νέα στοιχεία γύρω από τη ζωή του ανθρώπου που πρόφτασε να δει ίσως τις τελικές φάσεις του καταποντισμού της Αιγαιΐδος.

Νεώτερη Παλαιολιθική

Ευρήματα του Σύγχρονου Ανθρώπου του Πλειστόκαινου, του Homo Sapiens, στη χώρα μας δεν είναι  πολλά. Η έρευνα βρίσκεται ουσιαστικά ακόμα στην αρχή. Παρόλα αυτά, έχουμε από διάφορες περιοχές αξιόλογα Νεώτερα παλαιολιθικά λείψανα κατανεμημένα περίπου στον ίδιο χώρο που καταλαμβάνουν τα Μέσα παλαιολιθικά. 

Τα σημαντικότερα και αφθονότερα λείψανα της Νεώτερης Παλαιολιθικής περιόδου προέρχονται πάλι από την Ήπειρο (Ασπροχάλικο, Κοκκινοπηλός). Στον τελευταίο μάλιστα, βρέθηκε λιθοτεχνία με μικρές στομωμένες λεπίδες, 35.000 χρόνια πριν, η αρχαιότερη της Ελλάδας και ίσως της Ευρώπης. Επειδή παρόμοια βρέθηκαν στη Β.Α. Ευρώπη, φαίνεται ότι η τοποθεσία αυτή ήταν σταθμός σε ένα μεταναστευτικό δρόμο προς τη Δύση. 

Στο σπήλαιο Καστρίτσα βρέθηκαν ξύλινες κατασκευές, οι οποίες χρησίμευαν ως τεχνητό σκέπαστρο ή για την προφύλαξη της εστίας, και θεωρούνται οι αρχαιότερες της Ελλάδας. Κατοικούσαν περίπου 25 άτομα, μια πατριά, που έμενε μόνο το θέρος, ενώ το χειμώνα οι κυνηγοί ακολουθούσαν τα ελάφια στα χαμηλότερα και κλιματολογικά πιο ήπια βοσκοτόπια. Όπως δηλαδή μετακινούνται ακόμα και σήμερα οι νομάδες της Ηπείρου.

Έχουμε επίσης στοιχεία από τη βραχοσκεπή Κλειδί, στις όχθες του Βοϊδομάτη και λίγο πιο πέρα στο σπήλαιο του Μεγαλάκκου.

Από τα Λεχώνια του Πηλίου έχουμε το χάραγμα του περιγράμματος άγριου αλόγου πάνω σε σκληρή πέτρα. Ευρήματα έχουμε επίσης από τις όχθες του Πηνειού  το σπήλαιο Σεϊντί, στην Κωπαΐδα, το Κεφαλάρι (νότια του Άργους), το σπήλαιο Απήδημα (στο Δυρό της Μάνης) κ.ά.

ΜΕΣΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ

Αποκαλυπτική υπήρξε η έρευνα του σπηλαίου Φράχθι, στην Ερμιονίδα, επειδή στον ίδιο χώρο βρέθηκαν στρώματα διαδοχικά της Παλαιολιθικής και της Μεσολιθικής. Στο κυνήγι του ελαφιού προστέθηκε σιγά-σιγά η αλιεία. Στο υλικό των εργαλείων εμφανίζεται και αρχίζει να κυριαρχεί ο οψιδιανός, χαρακτηριστικό της Πρώιμης Νεολιθικής περιόδου. Φανερός είναι λοιπόν ο μεταβατικός χαρακτήρας της Μεσολιθικής εποχής και ο ρόλος της στο γεφύρωμα των δυο σταδίων.

Στην αρχή είχαμε αναφέρει ότι όσα γνωρίζουμε για την Παλαιολιθική εποχή οφείλονται στα ανθρώπινα εργαλεία που έχουν διασωθεί. Το εργαλείο είναι προνόμιο μόνο του ανθρώπου, του κατεξοχήν κοινωνικού όντος. Με το εργαλείο ο άνθρωπος αποκτά για πρώτη φορά συνείδηση της ελευθερίας του. Και επειδή είναι κατασκεύασμα λογικό, θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν το πρώτο γέννημα της Επιστήμης, σε μια υποτυπώδη έστω μορφή. Θα ήταν ευχής έργο η μελέτη και έρευνα αυτής της τόσο μακρινής εποχής να πάρει τη θέση που της αξίζει.

Βιβλιογραφία

-Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Α, Εκδοτική Αθηνών

-Άρθρο : «Η διερεύνηση της Παλαιολιθικής εποχής», Γεωργία Κουρτέση- Φιλιππάκη

-Άρθρο: «Η διερεύνηση της Παλαιολιθικής εποχής στην Ελλάδα», Γεωργία Κουρτέση- Φιλιππάκη

- Άρθρο: «Η Παλαιολιθική εποχή στη Μακεδονία», Άρης Πουλιανός

-Άρθρο: «Η Παλαιολιθική εποχή στη δυτ. Αχαΐα», Ανδρ. Ντάρλας

-Άρθρο: «Προϊστορική Εύβοια: τα θραύσματα ενός πολιτισμού», Νικ. Ξένιος