Π Ρ Ι Ν  Τ Η Ν  Α Ν Α Γ Ε Ν Ν Η Σ Η

«Φτωχή και γυμνή περπατεί η φιλοσοφία, λέει…λίγους συντρόφους θα έχεις σ’ αυτές τις στράτες μα σε παρακαλώ, πνεύμα μαγικό εσύ, τέλος μη δώσεις στην υπέροχή σου αυτή πορεία.»

Οι στίχοι αυτοί του Πετράρχη -με την εμφάνιση του οποίου αρχίζει μια καινούρια εποχή του πολιτισμού, η εποχή της Αναγέννησης- εκφράζουν, με σπαρακτικό τρόπο, το δραματικό σημείο στο οποίο  είχε φτάσει η φιλοσοφία, ύστερα από τη μακρά περίοδο των Μέσων Χρόνων, του Μεσαίωνα, κατά την οποία οι φιλόσοφοι, και κάτω από την καταλυτική επίδραση του Αριστοτέλη, είχαν εμπλακεί σε μια εξαντλητική διατύπωση λογικών επιχειρημάτων, κατά τα άλλα άψογων από τυπικής πλευράς, η προβολή των οποίων αποσκοπούσε στην αντιμετώπιση καθαρά θεωρητικών ζητημάτων τα οποία δεν είχαν σχέση με τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι.

Ο Πετράρχης (1304-1374), ήταν εκείνος που εγκαινίασε τη στάση της τρυφερής προσοχής προς τον αρχαίο πνευματικό πολιτισμό. Και επέδειξε έντονο ενδιαφέρον προς τη φύση, που εκδηλώθηκε έντονα κατά την περίοδο της Αναγέννησης που ακολούθησε.

Η θανατική καταδίκη του Τζορντάνο Μπρούνο (γεν. 1548), που ήταν και η τελευταία δολοφονία της Ιεράς Εξέτασης απέναντι στην ελεύθερη φιλοσοφική σκέψη, σηματοδότησε το τέλος της μαγικής ή αλχημικής εποχής των φιλοσόφων που έδρασαν στη σκοτεινή πλευρά της εποχής της Αναγέννησης και πλέον, εισερχόμαστε στα χρόνια της ορθολογιστικής αναγεννησιακής σκέψης.

Κατά το Μπρούνο και τους άλλους αλχημιστές φιλοσόφους (π.χ. Παράκελσος) υποστήριζαν τη μαγική προσέγγιση των πραγμάτων, που εκπορευόταν από την πεποίθηση ότι η φύση μέσα στην οποία ζει και δρα ο άνθρωπος, δεν είναι κάτι ανοικείο, διαφορετικό προς αυτόν, αλλά ότι απεναντίας είναι ο εαυτός του σε μεγέθυνση και, ως εκ τούτου, μπορεί, σαν ένας θεός κι αυτός, παρεμβαίνοντας στη διαδικασία της λειτουργίας της, να την προωθήσει, να την κάνει τελειότερη, κι έτσι ο άνθρωπος να ξεπεράσει το φράγμα του θανάτου, της αρρώστιας και της φτώχιας και να γίνει ευτυχισμένος εδώ, πάνω σ’ αυτή τη γη.

Α Ν Α Γ Ε Ν Ν Η Σ Η (14ος-16ος αι.)
Σύμφωνα με την παραδοσιακή άποψη, η Αναγέννηση εννοείται ως η ιστορική περίοδος της Ευρώπης που ακολούθησε μετά τους Σκοτεινούς Αιώνες (Μεσαίωνας) και προηγήθηκε της Μεταρρύθμισης, διαρκώντας περίπου από το 14ο  μέχρι το 16ο αιώνα και τελικά θεωρήθηκε περισσότερο ως ένα πολιτιστικό πρόγραμμα ή κίνημα που βασίστηκε στον Ουμανισμό και τον Κλασικισμό, παρά ως μια αυτόνομη ιστορική περίοδος. Η νέα πνοή της Αναγέννησης επικεντρώθηκε κυρίως στον τομέα των τεχνών, ενώ έθεσε τους σπόρους για μια νέα εποχή της φιλοσοφίας, η οποία, όμως εκφράστηκε κυρίως την περίοδο του Διαφωτισμού.

Αναγεννησιακός Ουμανισμός

Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε στην πνευματική κίνηση που εκδηλώθηκε στη δυτική Ευρώπη, ξεκινώντας από τη Φλωρεντία, στα τέλη του 14ου αιώνα. Χαρακτηρίστηκε από την τάση για την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την τέχνη και τις αξίες του κλασικού κόσμου, καθώς και από την αίσθηση του ατόμου να κατανοήσει και να αλλάξει τόσο τον εαυτό και τον κόσμο αναζητώντας ορθολογικές απαντήσεις και όχι θρησκευτικές, που κυριαρχούσαν στην προηγούμενη περίοδο του Μεσαίωνα.

Ο όρος Ουμανισμός ή Ανθρωπισμός χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά το 14ο αιώνα και αναφερόταν σε όσους δίδασκαν τις λεγόμενες ελευθέριες τέχνες (γεωμετρία, γραμματική, ποίηση, ρητορική και ηθική φιλοσοφία). Ο ουμανισμός ενθάρρυνε το ενδιαφέρον των ανθρώπων για την τέχνη, για την κλασική αρχαιότητα και την ανθρώπινη φύση. Έδινε έμφαση στο λόγο και στην έρευνα και αμφισβητούσε τη θεολογική παράδοση που εξύψωνε το θείο, χρησιμοποιώντας ως μοντέλα καθημερινούς ανθρώπους. Πίστευαν στη σημασία της εκπαίδευσης και στην πεποίθηση ότι η τέχνη μπορούσε να κωδικοποιηθεί σε κανόνες που θα εξυπηρετούσαν του σκοπούς της διδασκαλίας. Ανάμεσα στους σημαντικότερους ουμανιστές καλλιτέχνες ήταν ο Ραφαήλ, Λεονάρντο Ντα Βίντσι, Ντονατέλο, Τιντορέτο και Τσιτσιάνο. Στην ακαδημαϊκή διδασκαλία ο Πουσέν ήταν ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της εποχής του.

Μακιαβελισμός

Σημαντική ώθηση για τη φιλοσοφική σκέψη της εποχής αυτής έδωσε ο Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527). Σύμφωνα με το έργο του «Ο Ηγεμών», το χάσμα ανάμεσα στο πώς θα έπρεπε να ζει κανείς και το πώς πραγματικά ζει, είναι τόσο μεγάλο, ώστε ο άνθρωπος που αμελεί αυτό που πραγματικά γίνεται προς χάριν αυτού που θα έπρεπε να γίνεται, παίρνει το δρόμο προς την αυτοκαταστροφή και όχι προς την αυτοσυντήρηση. Επιτυχημένος ηγεμόνας, κατά το μακιαβελισμό, είναι ο προικισμένος με αρετή (< virtu, με τη σημασία της δύναμης και της ικανότητας προσαρμογής) και αυτός που ξέρει να αδράττει τις ευκαιρίες που του προσφέρει η τύχη. Ο επιτυχημένος ηγεμόνας καθοδηγείται όχι από το θρησκευτικό δόγμα ή από τα ηθικά παραγγέλματα, αλλά από την αυστηρά ωφελιμιστική επιλογή των μέσων που είναι κατάλληλα για τους σκοπούς του και τελικά, υποστήριξε την νεωτεριστική άποψη της ένωσης του έθνους, σ’ ένα συγκεντρωτικό κράτος (συγκεντρωτισμός).