ΑΡΘΡΑ
Μια πλούσια αρθογραφία, σχετικά με τη φιλοσοφία, την ψυχολογία, τον εσωτερισμο, την επιστήμη και άλλα ένδιαφέροντα θέματα.
Η Ιδέα της Μετενσάρκωσης στην Αναγέννηση (Μέρος Α)

ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΗΘΩΝΑ ΓΕΜΙΣΤΟ ΣΤΟΝ ΤΖΙΟΡΝΤΑΝΟ ΜΠΡΟΥΝΟ

Δεν συνηθίζεται να συσχετίζεται η ιδέα της μετενσάρκωσης με την φιλοσοφία της Αναγέννησης. Ωστόσο είναι γνωστό ότι η Αναγέννηση, κυρίως στην Ιταλία, οικειοποιήθηκε τις αντιλήψεις της αρχαίας φιλοσοφίας: του Ζωροαστρισμού, του Ερμητισμού, του Ορφισμού, του Πυθαγορισμού, του Πλατωνισμού και Νεοπλατωνισμού και άλλων. 

Σ΄ αυτές τις διαφορετικές διδασκαλίες, εξέχουσα θέση κατέχει η αντίληψη για την αθανασία της ψυχής και για τα βήματά της μέσα από διαφορετικές μορφές ζωής. Αυτό που ονομάζεται μετανάστευση των ψυχών και μερικές φορές παλιγγενεσία ή μετεμψύχωση (1). 

Αυτή η ιδέα γοήτευσε την Αναγέννηση και αυτό εκφράστηκε με τρόπο περισσότερο ή λιγότερο ξεκάθαρο από τους διάφορους εκπροσώπους της. Θεωρήσαμε ενδιαφέρον να μελετήσουμε την έκφραση αυτής της αντίληψης σε τρεις διαφορετικές στιγμές της Αναγέννησης: στην αρχή, στις διδασκαλίες του Πλήθωνα Γεμιστού στο Μυστρά, στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, (είναι γνωστό ότι αυτός έδωσε την πρώτη ώθηση για την ίδρυση της Νέας Πλατωνικής Ακαδημίας στη Φλωρεντία, γεγονός που έλαβε χώρα κατά την συνάντησή του με τον Κόζιμο των Μεδίκων στη διάρκεια της Συνόδου για την Ένωση των Εκκλησιών το 1439). Στη συνέχεια η ύπαρξη αυτής της ίδιας διδασκαλίας απαντάται μέσα στην Πλατωνική Ακαδημία της Φλωρεντίας με τη χαρακτηριστική περίπτωση του Μαρσίλιο Φιτσίνο. Και τελευταία, στο τέλος της Αναγέννησης, στις διδασκαλίες του Τζιορντάνο Μπρούνο. 

nea acropoli kyklos metensarkwsh

Πλήθων Γεμιστός και μετενσάρκωση

Με την ευκαιρία του θανάτου του πατέρα τους, οι γιοι του πήραν από τον καρδινάλιο Βησσαρίωνα ένα εξαίρετο γράμμα αφιερωμένο «στον κοινό πατέρα και δάσκαλό μας»:

«Πληροφορήθηκα ότι ο κοινός πατέρας και δάσκαλός μας άφησε κάθε γήινο στοιχείο και πήγε στον ουρανό, καθαρή διαμονή, για να χορέψει ο μυστικός Ίακχος με τους ολύμπιους θεούς. Γι΄ αυτό, από πλευράς μου, χαίρομαι που υπήρξα μαθητής ενός τέτοιου ανθρώπου. Από την εποχή των διάσημων εκείνων ανθρώπων των πρώτων καιρών, η Ελλάδα δεν έδωσε φως σε άλλον που να μοιάζει περισσότερο στον Πλάτωνα, τόσο στη γνώση όσο και σε οποιαδήποτε άλλη αρετή, με τέτοιο τρόπο ώστε, αν αποδέχομαι τη διδασκαλία του Πυθαγόρα και του Πλάτωνα για την ρυθμική περιοδικότητα της ανόδου και της καθόδου των ψυχών, δεν θα αρνιόμουν να προσθέσω ότι η ίδια η ψυχή του Πλάτωνα, υποχρεωμένη από τις αθεράπευτες προσταγές του Αδαστρέου για να υπηρετήσει και να πραγματοποιήσει την απαραίτητη επιστροφή της, στάλθηκε στη γη για να πάρει το σώμα του Πλήθωνα Γεμιστού και ζωή μαζί του» (2). 

Όπως οι Πυθαγόρειοι και οι Πλατωνικοί, για να μη μιλήσουμε για τον ίδιο τον Πλάτωνα τον οποίο επικαλείτο, ο Πλήθων δίδασκε το δόγμα της μετανάστευσης των ψυχών. 

Στα σχόλιά του πάνω στους Χαλδαιϊκούς Χρησμούς (3), ασχολείται με την περιοδική επιστροφή της ψυχής στη γήινη ζωή, σύμφωνα με τις διδασκαλίες του Πορφύριου και του Ιάμβλιχου. Γράφει στο σχόλιό του πάνω στον 12ο χρησμό: «Τότε η ψυχή κατέχει, λόγω ασφαλώς της ίδιας της της αιωνιότητας, πολλά από αυτά που βρίσκονται στις πτυχές του κόσμου, δηλ. στα διάφορα μέρη του κόσμου. Τα αποκτά κάθε φορά σύμφωνα με αυτά που βίωσε σ΄ αυτόν τον κατώτερο κόσμο» (4). 

Στην Πραγματεία των Νόμων, αναφέρεται επίσης στη μετανάστευση των ψυχών. Αν και αυτό το έργο καταστράφηκε στο μεγαλύτερο μέρος του μετά τον θάνατο του Πλήθωνα από τον Σχολάριο, Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης εκείνη την εποχή, λέγεται ότι ο Πλήθων μιλούσε για την αθανασία των ψυχών και προσπαθούσε να αποδείξει την επιστροφή των ψυχών στα σώματα και στη ζωή στη διάρκεια καθορισμένων χρονικών περιόδων, αυτό που ονομαζόταν μετεμψύχωση (5). 

Ο Πλήθων, στην εισαγωγή που μας άφησε σ΄ αυτό το έργο, λέει ότι η ψυχή μας είναι αθάνατη και ότι είναι από το ίδιο είδος με τους θεούς και ότι αυτοί την στέλνουν σ΄ αυτόν τον κατώτερο κόσμο για να ενωθεί με ένα θνητό σώμα σε διάφορες περιστάσεις, κάθε φορά σε διαφορετικό σώμα. «Σ΄ό,τι μας αφορά, η ψυχή μας όντας παρόμοια με τους θεούς, εξακολουθεί να είναι αθάνατη και αιώνια μέσα στα όρια που περιορίζουν το δικό μας κόσμο. Περιοριζόμενη πάντα σ΄ ένα θνητό περίβλημα, στέλνεται από τους θεούς κάποιες φορές σε ένα σώμα, άλλες φορές σε άλλο, σε σχέση με την παγκόσμια αρμονία» (6). 

Τέλος, στην περίφημη διένεξη που τον έφερε αντιμέτωπο στη διάρκεια της ζωής του με τον Σχολάριο για τις διαφορές ανάμεσα στη φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, έγραφε: «Ωστόσο, δεν θα με εξέπληττε σ΄ ό,τι τον αφορά, αν, από νοητική οκνηρία δεν έχει ήδη καταλάβει ότι όποιος υποθέτει ταυτόχρονα την αιωνιότητα του κόσμου και την αθανασία της ανθρώπινης ψυχής, θα έπρεπε αναγκαστικά όχι μόνο να αποδέχεται ότι αυτή δεν γεννιέται στο χρόνο, αλλά να αποδέχεται επίσης ότι η ψυχή κάνει πολλές καθόδους σε θνητά σώματα, που συμφωνούν ή όχι με τον λόγο» (7). 

Η Πλατωνική Ακαδημία της Φλωρεντίας

Περισσότερο υποκείμενοι στην επιρροή της Εκκλησίας από τον Πλήθωνα Γεμιστό παρά τις διαφορές του με τον Σχολάριο, οι φιλόσοφοι της Πλατωνικής Ακαδημίας, που πολλές φορές κατηγορήθηκαν για αίρεση, ήταν, χωρίς αμφιβολία από ανάγκη, πιο προσεκτικοί στις αναφορές τους για  τη διδασκαλία της μετανάστευσης των ψυχών. 

nea acropoli platwnikh akadhmia florentiasΆλλωστε, ο Πίκο ντελλα Μιράντολα έγραψε ξεκάθαρα στο Heptaplus του ότι οι αρχαίοι σοφοί συνήθιζαν «να μη γράφουν για τα θεϊκά πράγματα παρά μόνο με τρόπο συγκαλυμμένο: εκεί οφείλονται και τα πολλά τους μυστήρια». Αναρωτιέται επίσης στο Για την αξιοπρέπεια του ανθρώπου «αν επιτρέπεται να παρουσιάζεται στο κοινό, έστω και σαν αίνιγμα, κάποιο από τα πολύ κρυφά μυστήρια». Αυτό δεν τον εμπόδισε να αναφέρει στις 900 Θέσεις του «όλους τους Ινδούς, Πέρσες, Αιγύπτιους και Χαλδαίους σοφούς που πίστευαν στη μετανάστευση των ψυχών σε σώματα» (8). 

Αυτό το μυστήριο διατηρήθηκε τόσο σοφά που κατάφερε να παραπλανήσει τους σύγχρονους ερευνητές μας. Έτσι, ορισμένοι συγγραφείς, όπως ο Thierry Gontier και ο Thierry Bernard (10) δεν διστάζουν να διαβεβαιώσουν ότι ο Φιτσίνο δεν πίστεψε ποτέ στην μετενσάρκωση. Γι΄ αυτό, κάποιοι συγγραφείς θεωρούν ότι έχουν το δικαίωμα να συμπεράνουν ότι η διδασκαλία της μετενσάρκωσης δεν υπήρχε στην φλωρεντινή Αναγέννηση. 

Πέρα από αυτό που μπορεί να μας αποκαλύψει η προσεκτική ανάγνωση των γραπτών του ίδιου του Φιτσίνο και του Πίκο ντελλα Μιράντολα, θα ήταν χρήσιμο να αναφέρουμε εκ των προτέρων ότι η ιδέα της μετενσάρκωσης δεν ήταν ξένη στις μεγάλες προσωπικότητες της εποχής τους. 

Ας θυμηθούμε ότι ένα από τα συνθήματα του Λορέντζο του Μεγαλοπρεπούς ήταν «ο χρόνος επιστρέφει» σαν αντήχηση του redeunt Saturna regna (επιστρέφει η βασιλεία του Κρόνου … μια χρυσή φυλή υψώνεται πάνω από τον κόσμο») του Βιργίλιου (4η εκλογή) και είχε ζωγραφισμένο ένα ξαναγεννημένο δένδρο. Το φρέσκο βλαστάρι ενός ξερού δένδρου ήταν ένας συνηθισμένος τρόπος για να αναφερθεί κανείς στην Αναγέννηση. 

Επίσης στην Αυλή του Λορέντζο του Μεγαλοπρεπούς, ο ποιητής Νάλντι παρουσίαζε, σε ένα σύντομο ποίημα, πώς, με μια διαδοχή μεταμορφώσεων, η ψυχή του Ορφέα πέρασε διαδοχικά μέσα από τον Όμηρο, τον Πυθαγόρα, τον Έννιο και τον Φιτσίνο (11). 

Ο Ρενέ ντ΄ Ανζού είχε το ίδιο έμβλημα με τον Λορέντζο των Μεδίκων, σε σχέση με το όνομά του, Renatus, που σήμαινε «Ξανα-γεννημένος» δηλ. «γεννημένος μια άλλη φορά». 

Παραπομπές:

1) Παλιγγενεσία: κυκλική επιστροφή των ίδιων γεγονότων ή γεγονότων του ίδιου τύπου σε διάφορες φιλοσοφικές αντιλήψεις (π.χ. Στωικοί). Επιστροφή στη ζωή, νέα ζωή. Αναγέννηση μέσω του βαπτίσματος για τους αρχαίους χριστιανούς συγγραφείς.

Μετεμψύχωση; Μετενσάρκωση της ψυχής μετά το θάνατο μέσα σε σώμα ανθρώπου ή ζώου ή φυτού. 

2) Αναφέρεται από τον Francois Masai, στο Πλήθων και ο πλατωνισμός του Μυστρά, σ. 307 της γαλλικής έκδοσης.

3) Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος, Χαλδαιϊκοί Χρησμοί, σχόλια από τον Tambrun-Krasker, εκδ. Αθήνα, της Ακαδημίας Αθηνών, 1995.

4) ο.π. σ, 29

5) Γράμμα του Γεώργιου Σχολάριου στον Έξαρχο Ιωσήφ, παρατίθεται στο Tradado sobre las leyes (Πραγματεία πάνω στους νόμους), ΙΙ,22, εκδ. Tecnos, 1995.

6) Charles Alexandre, Traité des Lois, ed. Vrin 1982.

7) Γεωργίου Γεμιστού Πλήθωνος, Contre les objections de Scholarios en faveur d’ Aristote (Εναντίον των αντιρρήσεων του Σχολάριου υπέρ του Αριστοτέλη), μετάφραση, Brigitte Lagarde, στο Byzantion, 59, 1898.

8) Πίκο ντελλα Μιράντολα, Οκτώ θέσεις σύμφωνα με τον Adeland τον Άραβα, στις 900 φιλοσοφικές, καβαλιστικές και θεολογικές θέσεις, εκ. Allia, Παρίσι, 1999.

9) Ένας Πλατωνισμός χωρίς κόσμο; Η σοφία του Μαρσίλιο Φιτσίνο, στο Marsile Ficin, les platonismes à la Renaissance, Collection Philologie et Mercure,υπό την διεύθυνση του Pierre Magnard, εκδ.Vrin, Παρίσι, 2001.

10) Η μητέρα Γη από τον Φιτσίνο στον Μπρούνο, στο Marsile Ficin, les platonismes à la Renaissance, Collection Philologie et Mercure,υπό την διεύθυνση του Pierre Magnard, εκδ.Vrin, Παρίσι, 2001.

11) Παρατίθεται από τον André Chastel στο Marsile Ficin et l’ art (Μαρσίλιο Φιτσίνο και τέχνη), εκδ. Droz, Γενεύη, 1996

Μέρος Β