Από τη Σύγχρονη στην Παραδοσιακή Πόλη

Στη σύγχρονη εποχή μας οι πόλεις εμφανίζονται ως καθαρά υλικά δημιουργήματα, που ανταποκρίνονται στις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές ανάγκες χωρίς να σχετίζονται με  μια ανώτερη υπερφυσική αντίληψη της τάξης των πραγμάτων. Έτσι η εκλογή του τόπου κατασκευής, η σύλληψη και η οργάνωση μιας σύγχρονης πολιτείας εξαρτώνται είτε από το αυθαίρετο μιας διοικητικής απόφασης, είτε από μια «τυχαία» δημιουργία που έχει ως συνέπεια την άναρχη πολεοδομία, ένα συνοθήλευμα χαοτικών και ανομοιόμορφων ή καθαρά τεχνικών στοιχείων μέσα στα οποία ο άνθρωπος αισθάνεται «αλλοτριωμένος» και στερημένος απ’ οτιδήποτε τον συνδέει με μια τάξη πνευματικά και πραγματικά ανώτερη.

Το φαινόμενο αυτό, απόρροια της παρακμής του παραδοσιακού πνεύματος στη Δύση,  οδηγεί στην ανάπτυξη των παραγόντων της ανισορροπίας, της εσωτερικής και εξωτερικής αταξίας, που καταλήγουν τελικά σε μία διαδικασία εσωστρέφειας, οπισθοδρόμησης και αποπνευματοποίησης του σύγχρονου ανθρώπου, ενταγμένης στο γενικότερο πλαίσιο μιας  υλιστικής αντίληψης του σύμπαντος. 

Τα πράγματα όμως δεν ήταν πάντοτε έτσι. Στην αρχέγονη παράδοση η απεικόνιση του κόσμου, η παραδοσιακή πόλη, καθρεφτίζει ολόκληρο το σύμπαν, του οποίου αποτελεί σμίκρυνση, καθώς τοποθετείται σ’ ένα σημείο ισορροπίας που την κάνει τον ιδανικό «ενδιάμεσο κρίκο» ανάμεσα στον πάνω και στον κάτω κόσμο.

Γι αυτό στην αρχαιότητα και σχεδόν μέχρι πρόσφατα, η εκλογή του τόπου ίδρυσης μιας πόλης υπάκουε σε προϋποθέσεις εσωτερικής γνώσης, ανάμεσα στις οποίες μπορούμε να αναφέρουμε την «ευνοϊκή» όψη του ζωδιακού ουρανού, δεδομένου ότι η πόλη, όπως και ο άνθρωπος, συνδεόταν με τον ουράνιο κόσμο, καθώς επίσης και την εφαρμογή ορισμένων στοιχείων της Ιερής Γεωγραφίας που συνέδεαν την πόλη με τον υπόγειο κόσμο και τη μητέρα-γη.

Η συγκέντρωση αυτών των στοιχείων είχε ανατεθεί στην εκλογή των ποντίφικων, που ήταν πρόσωπα ιερά και συγκέντρωναν όλες τις ιερατικές και βασιλικές εξουσίες. Η λέξη «ποντίφικας» (pontifex) είχε διπλή σημασία. Ήταν ο ιερέας (με το θρησκευτικό ρόλο) αλλά και ο κατασκευαστής των γεφυριών (ponts), δηλαδή ο ενδιάμεσος κρίκος ανάμεσα στη γη και τον ουρανό, τον κόσμο της ύπαρξης και της αιωνιότητας. Στο υλικό επίπεδο τους αντιστοιχούσε το χτίσιμο της ανθρώπινης κατοικίας που ήταν ταυτόχρονα κατοικία και ναός. Γι αυτό στην αιγυπτιακή, την ελληνική και την ρωμαϊκή αρχαιότητα οι κτίστες ενώθηκαν σε αδελφότητες μυσταγωγικές, κάτοχοι μιας γνώσης κρυφής και ιερής που έπρεπε να μείνει προστατευμένη από τον αμύητο κόσμο. Έτσι σ’ ένα επίπεδο καθαρά πνευματικό οι ρωμαίοι αυτοκράτορες και αργότερα οι πάπες πήραν τον τίτλο του «υπέρτατου ποντίφικα» που τους έκανε θρησκευτικούς αρχηγούς, τοποθετημένους στην κορυφή της θρησκευτικής πυραμίδας και κτίστες του «ιδανικού ναού» του οποίου γινόταν ο πρώτος και ο ακρογωνιαίος λίθος.

Το Τυπικό της ίδρυσης της πόλης

Η θεμελίωση μας πόλης αντιστοιχούσε πλήρως στην τοποθέτηση του «πρώτου λίθου» και συνδεόταν με τις κατάλληλες τελετουργίες καλώντας τις προστάτιδες θεότητες. Ένα από τα τυπικά απαιτούσε να προφέρουν φωναχτά το ιερό όνομα της πόλης (π.χ. ίδρυση Ρώμης) πράγμα που είχε την ιδιότητα να δραστηριοποιεί τη δύναμη του λόγου και να ενσωματώνει τη πόλη στην τάξη του σύμπαντος. Δεν είναι τυχαίο ότι η μεγαλύτερη πλειονότητα των αρχαίων πόλεων έχει σχέδιο τετράγωνο, καθώς αντιστοιχεί στον αριθμό «4» και συνδέεται με την υλοποίηση των πραγμάτων και τη φανερή όψη του σύμπαντος. Συνήθως το τείχος μιας πόλης είναι τετράγωνο, ενώ το παραδοσιακό της κέντρο είναι πάντα κυκλικό, γεγονός που αντιστοιχεί στον «τετραγωνισμό του κύκλου», το πέρασμα από το τετράγωνο στον κύκλο, από το υλικό επίπεδο στο πνευματικό. Με αυτόν τον τρόπο το σχέδιο μιας πόλης γίνεται ένα «μαντάλα», δηλαδή μια εικόνα του κόσμου που αντανακλά ταυτόχρονα το μικρόκοσμο και το μακρόκοσμο.   

Όλες οι παραδοσιακές πόλεις στηρίζονται στο ακόλουθο μοντέλο: Κύκλος-Κέντρο-Ομφαλός που είναι η πηγή εκπόρευσης της δύναμης και ο σύνδεσμος με το πνευματικό ιερό. Το τετράγωνο εγγράφεται στον κύκλο ή κέντρο με βάση το χρυσό αριθμό Φ (ρίζα του 5 + ½) (π.χ. Ρώμη, Ιερουσαλήμ). Οι αμερικάνικοι ωστόσο  πολιτισμοί ακολουθούν το κυκλικό μοντέλο, η πόλη δομείται σε ομόκεντρους κύκλους που εκτείνονται προς τα έξω, συνήθως σε επτά επίπεδα (πιθανά Ατλάντειο μοντέλο). Και εδώ όμως ο βωμός είναι τετράγωνος. Αρχικά ορίζεται το κέντρο με βάση τον κάθετο άξονα, αυτόν που θα ενώσει τη γη με τον υποχθόνιο και τον ουράνιο κόσμο, δηλαδή το παρελθόν με το μέλλον διαμέσου του παρόντος. Σ’ αυτόν τον άξονα είναι που κινείται ο «ποντίφικας – βασιλιάς». Η πόλη εκτείνεται είτε τετραγωνικά, δηλαδή σε τετράγωνα του Φ, είτε κυκλικά με αναλογίες πάλι του χρυσού αριθμού Φ. 

Το κέντρο της πόλης καθορίζεται σε σχέση με άλλα ιερά σημεία της χώρας. Έτσι δημιουργούνται τρίγωνα ή κανονικά πολύγωνα στο πλαίσιο ενός γενικότερου δικτύου διακλαδώσεων που αποτελείται από κόμβους δύναμης πάνω στη γη (π.χ. γραμμές leys). Πάνω στους κόμβους χτίζονται τα ιερά ανάλογα με τις ενέργειες που εκπορεύονται από τον κόμβο και τη συγκεκριμένη λειτουργία του ιερού. Η σχέση λοιπόν των τριγώνων και των αποστάσεων μεταξύ των κόμβων καθορίζουν το κέντρο δύναμης της πόλης σε σχέση με τη μορφή της (Ο Θ. Μανιάς στο έργο του «Τα άγνωστα μεγαλουργήματα των αρχαίων ελλήνων», αναφέρει πολλά αντίστοιχα παραδείγματα).

Αν η πόλη πρόκειται να γίνει κέντρο αυτοκρατορίας, δηλαδή να έχει επίγεια εξουσία, χτίζεται χαμηλά στο επίπεδο της θάλασσας (π.χ. Αθήνα). Αν πρόκειται να είναι ιερό κέντρο, με μεταφυσική ή ουράνια λειτουργία χτίζεται μακριά από την θάλασσα, εκεί που οι γήινες ενέργειες ολισθαίνουν (π.χ. Μάτσου Πίτσου).

Δύο από τα πολλά διαχρονικά παραδείγματα

Θήβες: Η αρχέγονη πόλη

«Η Ουασέτ (Θήβες) είναι η πόλη των πόλεων. Το νερό και η γη υπήρχαν σ’ αυτήν από την αρχή των καιρών. Ύστερα ξεπρόβαλε η άμμος, που έγινε το θεμέλιό της. Ύστερα ήλθε στην επιφάνεια ένας λόφος και δημιουργήθηκε ο κόσμος. Μέσα  σ’ αυτόν γεννήθηκε η ανθρωπότητα, που έφτιαξε όλες τις πόλεις στ’ όνομα της και από τότε όλες ονομάστηκαν πολιτείες, ακολουθώντας το πρότυπο της Ουασέτ».

Για την πραγματική χρονολογία της ίδρυσης των Θηβών δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα, πέρα από το γεγονός ότι για την κατασκευή της υιοθετήθηκε ένα σχέδιο τετράγωνο, σαν σκακιέρα, που φαίνεται ακόμη και στις μέρες μας. 

Ο ναός για την αιγυπτιακή αρχαιότητα είναι ένα κέντρο πρωταρχικό όπου συγκεντρώνονται όλες οι πλευρές της ζωής, υλικές και πνευματικές, τόπος συντέλεσης των Μυστηρίων, περιέχοντας μέσα του τις αναλογίες του όλου, τους αρμονικούς νόμους του μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου. Το ιερό είναι ταυτόχρονα ναός του Θεού και ναός του ανθρώπου, προνομιούχος χώρος επαφής ανάμεσα στον κόσμο του σύμπαντος και τον κόσμο της γης. Αυτήν την ταύτιση του ναού με το ανθρώπινο σώμα την έχει υπογραμμίσει ο  αιγυπτιολόγος: Σβάλλερ ντε Λούμπιτς, γιατί δεν είναι δυνατό να αποκόψουμε τον άνθρωπο από το τέλειο έργο της ανθρώπινης ευφυΐας, που είναι ένας ναός κατ’ εικόνα του ουρανού. Ο ναός βρίσκεται μέσα στον άνθρωπο, με την έννοια ότι ο άνθρωπος είναι ο ναός του φυσικού έργου, όπως ακριβώς ο ναός  ως ανθρώπινο έργο δεν μπορεί να είναι παρά εικόνα του ανθρώπου. 

Ας μην ξεχνάμε το ινδικό τελετουργικό κατασκευής ναών, κατά το οποίο ο κατασκευαστής θα υποφέρει σωματικά αν κάνει λάθος στην αρμονία κατασκευής του ναού και θα υποφέρει συγκεκριμένα στο μέρος του σώματος του που αντιστοιχεί στο κακοφτιαγμένο ή βεβηλωμένο τμήμα του ναού.

Η ταύτιση του ναού με το ανθρώπινο σώμα εκφράζεται άμεσα στο ναό του Λούξορ. Αυτή η ένωση εμφανίζεται καθαρά όταν σχεδιάσουμε το πλάνο αυτού του αρχιτεκτονικού συνόλου προβάλλοντας πάνω του εικόνα του ανθρώπου (σχ. 1). Η είσοδος του ναού του Αμένοφι του 3ου αντιστοιχεί  στο γόνατο του ανθρώπου (σημείο Α), ενώ ο ίδιος ο ναός τέμνει το ανθρώπινο σχήμα στο επίπεδο του γεννητικού οργάνου (σημείο C). Από εκεί το αρχικό ιερό κείμενο μας παραπέμπει στην καρδιά (σημείο D=Άγιο των Αγίων). Βλέπουμε πολύ καθαρά στο επίπεδο διαχωρισμού κάθε αίθουσας τη διαφοροποίηση των τεσσάρων επιπέδων μέσα στον άνθρωπο (κεφάλι = νοητικό, καρδιά = συναισθήματα, κοιλιά= ψυχή, πόδια= κινητικό σύστημα).

Ρώμη: η αιώνια πόλη

Στην ίδρυση της Ρώμης βρίσκουμε μια ολόκληρη σειρά από μαγικές πρακτικές που είναι σε θέση να επικυρώσουν την παραδοσιακή σημασία της τοποθεσίας της αιώνιας πόλης, που χτίστηκε πάνω σε 7 λόφους (ως αντανάκλαση των αστεριών της Μεγάλης Άρκτου). Οι Λατίνοι συγγραφείς Κάτων και Σέρβιος αναφέρουν: «Ο Ρωμύλος (μυημένος στην ανώτερη γνώση που τον κάνει ταυτόχρονα πολεμιστή και ιδρυτή ενός πολιτισμού) θα προσφέρει μια θυσία, θα ανάψει την τελετουργική πυρά, θα σκάψει ένα όρυγμα με κυκλική μορφή που θα το ονομαστεί mundus και θα ρίξει μέσα του μια χούφτα χώμα, συνδέοντας έτσι συμβολικά τους μελλοντικούς κατοίκους της τοποθεσίας της Ρώμης με τους πατέρες του εδάφους αυτού που θα γίνει πατρίδα τους (η Terra Patrum)»

O Πλούταρχος μας περιγράφει με τη σειρά του την ίδρυση της Ρώμης: «…Έριξαν μέσα τους πρώτους καρπούς των αγρών. Στο τέλος ο καθένας έριξε μια χούφτα χώμα από τη χώρα απ΄ όπου ήρθε, μετά τα ανακάτεψαν όλα μαζί. Έδωσαν στο όρυγμα αυτό και σε ολόκληρο το σύμπαν το όνομα mundus. Κατόπιν σχεδίασαν γύρω από το όρυγμα, σε μορφή κύκλου, το τείχος της πόλης. Ο θεμελιωτής, βάζοντας ένα χάλκινο υνί σ’ ένα άροτρο, δένει σ’ αυτό ένα βόδι και μια αγελάδα και χαράζει μόνος του πάνω στη σχεδιασμένη γραμμή ένα βαθύ αυλάκι.  Τον ακολουθούν άνθρωποι που φροντίζουν να ρίχνουν μέσα στο τείχος όλο το χώμα που ξεσηκώνει το αλέτρι και να μην αφήνουν τίποτα απ’ έξω. Η χαραγμένη γραμμή δείχνει το περίγραμμα των τειχών…» Αυτές οι γραμμές του Πλουτάρχου μας δείχνουν με τρόπο θαυμαστό την αξία που έδιναν οι αρχαίοι στο συμβολισμό του «κέντρου», το ταύτιζαν με την πόλη κι έτσι αποτελούσε το προνομιακό σημείο επαφής ανάμεσα σε αυτές τις τρεις συμπαντικές περιοχές, που εικονίζονται αντίστοιχα με τον ουρανό, τη γη και τον Άδη. 

Το τετράγωνο θεωρήθηκε πάντοτε σύμβολο θεμελιακό και συχνά συνδυάζεται με τον κύκλο. Έτσι η Ρώμη είναι ταυτόχρονα κυκλική (mundus) και τετράγωνη, αναπαράσταση του «τετραγωνισμού του κύκλου» (της τελειότητας). Το mundus είναι το κέντρο που συνδέει την πόλη με τον κόσμο των πνευμάτων ενώ το τετράγωνο αναπαριστά τον πρώτο θεμέλιο λίθο μιας πόλης, τον ακρογωνιαίο λίθο. Όσο για το μαγικό τετράγωνο με το ιερό όνομά της (που συνδέεται με αυτό που βρέθηκε στην Πομπηία στο δρόμο των μυημένων) συμβολίζει την απόκρυφη εξουσία, την έννοια του μυστικού και συνδέει μυστικιστικά τη Ρώμη με την Αφροδίτη (Amor). 

R O M A

O I I M

M I I O

A M O R

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: 

-«ΜΑΓΙΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ» – JEAN MICHEL ANGEBERT – ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΑΣΤΕΡΙ 1980

-«ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ», FERNAND SCHWARZ, EKΔΟΣΕΙΣ: ΝΕΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

-«ΤΑ ΑΓΝΩΣΤΑ ΜΕΓΑΛΟΥΡΓΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ», Θ. ΜΑΝΙΑΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΠΥΡΙΝΟΣ ΚΟΣΜΟΣ

-«ΙΕΡΗ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑ»- Δ. ΕΥΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΑΡΧΕΤΥΠΟ

-«ΓΑΙΑ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΑΡΧΕΤΥΠΟ