ΜΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ
Εκτός από τις περιοδικές επαναλήψεις, που εντοπίζουμε σημεία «καμπύλωσης» του χρόνου, οπότε και βρίσκουμε να παίρνουν ζωή διάφορες Γιορτές-Τελετές, υπάρχουν και οι μη περιοδικές επαναλήψεις, στις οποίες αναβιώνεται ο Μυθικός Χρόνος με την αφορμή μιας πράξης, που αν και φαίνεται να εντάσσεται στον βέβηλο χρόνο, ωστόσο έχει τις ρίζες της στο Μύθο, στην Αιώνια Πραγματικότητα, εκεί όπου όλα γεννιούνται. Έτσι, στιγμές που πρόκειται να ξεκινήσει κάτι σημαντικό για τον άνθρωπο ή για την ανθρώπινη ομάδα, υπάρχει η ανάγκη να ιεροποιηθεί ο χρόνος με μια παραδοσιακή τελετή, εντάσσοντας αυτήν την πράξη στην αιωνιότητα (εναρκτήριες γιορτές ή γιορτές λήξης, π.χ. Τελετές έναρξης και λήξης των Ολυμπιακών αγώνων).
Υπάρχουν επίσης οι Γιορτές αναγέννησης του Χρόνου, αυτές που κλείνουν έναν κύκλο και εγκαθιδρύουν ένα νέο, αναγεννώντας το χρόνο και τον ίδιο τον άνθρωπο (Νέο Έτος, επέτειοι, γενέθλια, κλπ). Ιδιαίτερα οι γιορτές για το Νέο Έτος, συχνά εμπεριέχουν την ετήσια συμβολική επανάληψη της Κοσμογονίας, όπου μέσα από το Χάος προκύπτει ο οργανωμένος με Τάξη και Νόμους Κόσμος, γι’ αυτό και συνοδεύονται συνήθως από έθιμα που έχουν σωθεί σαν Αποκριάτικα.
Η ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ
Οι παραδοσιακές Γιορτές επιτρέπουν στη συνείδηση όσων συμμετέχουν να υπερβεί το συνηθισμένο της επίπεδο και να τοποθετηθεί για μια στιγμή σε μια διαχρονική κατάσταση, να βιώσει το Ιερό, παίρνοντας ενεργό μέρος, σαν πρωταγωνιστής σ’ ένα Μυστηριακό Θέατρο. Γι’ αυτό η γιορτή απαιτεί μια προετοιμασία από τον καθένα, για να την βιώσει έντονα. Νηστεία, κάθαρση, περισυλλογή, αλλαγή ενδυμασίας και άλλα τυπικά, είναι συνηθισμένα σαν πρακτικές προετοιμασίας του ανθρώπου για να βιώσει τη Γιορτή.
Η ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ
Η Γιορτές, αν και στις μέρες μας είναι ταυτισμένες με μέρες χαράς, συχνά δεν ήταν περίοδοι ευθυμίας αλλά πένθους, που όμως προετοίμαζαν τους ανθρώπους για Γιορτές Αναγέννησης, όπως η μέρα ακολουθεί τη νύχτα. Πάντα όμως είχαν αναζωογονητικό χαρακτήρα, ήταν ένας τρόπος να ξαναβρεί η συνείδηση το κέντρο της και ο άνθρωπος το σκοπό του. Σε κάθε περίπτωση όμως οι Γιορτές έχουν Διονυσιακό χαρακτήρα, μιας και ο Διόνυσος συμβολίζει εκείνη την ενέργεια που ενσαρκώνει την ικανότητα μετατροπής, ανανέωσης και βελτίωσης των πραγμάτων. Αυτή την ανανέωση έρχεται, μετά την γιορτή, να την συντηρήσει, να την βελτιώσει, να ρυθμίσει με την αρμονία του η ενέργεια που αντιπροσωπεύεται από τον αδελφό του Διόνυσου, τον Απόλλωνα. Αν ο ανθρώπινος πολιτισμός «ωθείται» από την Απολλώνια ενέργεια, η δύναμη που του επιτρέπει να αναγεννάται είναι η Διονυσιακή ενέργεια, που εκφράζεται μέσα από τις Γιορτές. Φυσικά δεν πρέπει να υποτιμήσουμε ή να αγνοήσουμε και τον κοινωνικό ρόλο της Γιορτής, αφού μπορεί και διοχετεύει τις εντάσεις με δημιουργικό τρόπο, εμποδίζοντας έτσι τη ροπή προς τη βαρβαρότητα και τη ζωώδη κατάσταση.
ΓΙΟΡΤΕΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ
Οι Γιορτές συνδέονται στις περισσότερες περιπτώσεις με θρησκευτικές πρακτικές, χωρίς ωστόσο αυτό να σημαίνει ότι κάποια θρησκεία έχει το «μονοπώλιο» κάποιας γιορτής, αφού βλέπουμε να επαναλαμβάνονται Τελετές με διαφορετικά ονόματα, σε διαφορετικά μέρη του κόσμου, αφιερωμένες σε διαφορετικούς «θεούς» ή «αγίους», αλλά με παρόμοια τη δυναμική τους, το τυπικό τους και τον τελικό σκοπό τους. Έτσι, αν και συχνά οι Γιορτές θεωρούνται θρησκευτικές εκφράσεις, θα πρέπει να αποταυτιστούν από την έννοια της οργανωμένης θρησκείας και να συσχετιστούν με την έννοια του «θρησκευόμενου» ανθρώπου, που είναι ο άνθρωπος που βιώνει το Ιερό και όχι ο οπαδός μιας συγκεκριμένης θρησκείας.
ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΕΠΟΧΩΝ
Γιορτές της Άνοιξης
Η εποχή που η φύση ξυπνάει από την χειμερινή της νάρκη, είναι γεμάτη από πολλές και σημαντικές γιορτές σ’ όλους τους πολιτισμούς. Σήμερα, στη χώρα μας, και γενικότερα στον Δυτικό κόσμο, έχουν σωθεί οι γιορτές της Αποκριάς, του Πάσχα, της Πρωτομαγιάς, του Άη Γιώργη, και άλλες με μικρότερη σημασία. Παλαιότερα η Άνοιξη ήταν η αρχή του νέου έτους.
Στις Αποκριάτικες γιορτές οι άνθρωποι βιώνουν μια κατάσταση χάους, όπου όλα είναι δυνατά, μέχρι τη στιγμή που ο Καρνάβαλος καίγεται, για να δώσει τη θέση του στην Τάξη και την Αρμονία, όλα ξαναμπαίνουν στη θέση τους, έτοιμα για ένα νέο ξεκίνημα. Το έθιμο αυτό, με διάφορες παραλλαγές, υπάρχει σε όλη την Ευρώπη. Σε κάποια μέρη έχουμε την «Πυρά του θανάτου», όπου διώχνεται ο Χειμώνας. Αλλού (Β. Ευρώπη) έχουμε τη φωτιά όπου καίγεται η «μάγισσα» ή η «γιαγιά του χειμώνα», σηματοδοτώντας την έναρξη της Άνοιξης. Σε πολλές χώρες, όπως Γερμανία, Ολλανδία, Σουηδία, η φωτιά ταυτίζεται με το Πάσχα, τότε που ανάβει η «Νέα Φωτιά» έξω από την εκκλησία για το κάψιμο του Ιούδα-Χειμώνα. Σε μας, είναι γνωστό το έθιμο του σβησίματος των κεριών και το άναμμά τους ξανά με την ιερή φλόγα, κατά το «Δεύτε λάβετε φως», ορίζοντας έτσι μια εσωτερική και εξωτερική ανανέωση.
Το Πάσχα συνοδεύεται και από άλλα έθιμα, όπως το κόκκινο αυγό, που έχει τις ρίζες του στις Διονυσιακές και Ορφικές γιορτές. Το Αυγό είναι ο ίδιος ο κόσμος, ο οποίος γεννιέται, ξανά και ξανά, κάθε χρόνο. Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχε και άλλη γιορτή σχετική με το σημερινό Πάσχα, τα Αδώνια, προς τιμή του θανάτου και της αναγέννησης του Άδωνι.
Τα έθιμα που συνοδεύουν την Πρωτομαγιά έχουν σχεδόν παντού σχέση με το μάζεμα λουλουδιών, την κατασκευή στεφανιών για το κεφάλι ή για τα σπίτια, το κάψιμο των ξερών στεφανιών (ή δένδρων), το χορό και το τραγούδι από νέους, τους διαγωνισμούς ομορφιάς, το άναμμα της φωτιάς και άλλα. Στη γιορτή του Άη Γιώργη έχουμε τον άγιο να συμβολίζει τον Ήλιο που νικάει το σκοτάδι και το χειμώνα στη μορφή του δράκου.
Γιορτές του καλοκαιριού
Ταυτίζονται συνήθως με άναμμα φωτιάς, κυρίως κατά τη στιγμή του Μεσοκαλόκαιρου, δηλαδή στο Θερινό Ηλιοστάσιο, τότε που ο Ήλιος είναι πιο κοντά στη Γη και η μέρα έχει τη μεγαλύτερη διάρκεια. Πολλές φορές τα έθιμα αυτά συμβολίζουν την ολοκληρωτική νίκη του Φωτός πάνω στο σκοτάδι, έτσι έχουμε και θάψιμο ή κάψιμο παλιών και άχρηστων ή κάποιου συμβολικού ζώου, π.χ. γουρουνιού στην αρχαία Ελλάδα. Σε κάποια μέρη επιλέγεται ένα δένδρο, απογυμνώνεται από τα φύλλα του και στολίζεται με κορδέλες, χρωματιστά αντικείμενα, αυγά, κλπ, γύρω από το οποίο χορεύουν οι νέοι. Γενικά είναι γιορτές γονιμότητας, οι οποίες σηματοδοτούν το θρίαμβο της Ζωής. Στην αρχαία Ελλάδα γινόταν γιορτές προς τιμή του Δία, σε ψηλές κορφές, όπως σήμερα γιορτάζεται ο Προφήτης Ηλίας στις ίδιες κορφές.
Γιορτές του Φθινοπώρου
Έχουν κυρίως σχέση με την σπορά, με το ταξίδι του σπόρου στη γη, σε μια μη ορατή πραγματικότητα, όπου θα ζήσει και θα αναπτυχθεί, μέχρι να βγει στο φως την επόμενη άνοιξη. Είναι γιορτές γονιμότητας λοιπόν, σε όλα τα επίπεδα. Την ίδια εποχή βρίσκουμε στην Ελλάδα τις πολύ σημαντικές γιορτές των Ελευσίνιων Μυστηρίων, που η Περσεφόνη αποχωρίζεται τη Δήμητρα για να ζήσει στον κάτω κόσμο, και στην Αίγυπτο τις αντίστοιχες γιορτές του θανάτου του Όσιρη. Γιορτές γονιμότητας, που έχουν ως κύριο αντικείμενο τους σπόρους και μάλιστα το σιτάρι, που «ιεροποιείται», ώστε να συνεχίσει να δίνει καρπούς, και στη νέα χρονιά, υπάρχουν σ’ όλο τον κόσμο και στην Ευρώπη. Στις μέρες μας λίγα έθιμα έχουν μείνει ζωντανά από αυτά, κυρίως στην ύπαιθρο, όπως οι γιορτές του θερισμού ή του τρύγου και είναι πολύ λίγο γνωστά, αφού η κοινωνία μας είναι πλέον αστική. Ένα τέτοιο έθιμο είναι το στάρι που βράζεται και μοιράζεται της Αγίας Βαρβάρας. Στο τέλος του Φθινοπώρου βρίσκουμε τη γιορτή του Αγίου Νικολάου να αντικαθιστά τα Ποσειδώνια, προς τιμή του Ποσειδώνα, που είχαν σκοπό να εξευμενίσουν τη θάλασσα από τις τρικυμίες.
Γιορτές του Χειμώνα
Η επικράτηση του Ήλιου, που μοιάζει συνεχώς να αποδυναμώνει, μέχρι το Χειμερινό Ηλιοστάσιο, είναι το σημαντικότερο φυσικό γεγονός του Χειμώνα και συνοδεύεται από πάρα πολλές γιορτές και έθιμα σ’ όλο τον κόσμο, που σήμερα έχουν ταυτιστεί σχεδόν απόλυτα με τα Χριστούγεννα. Σε πολλούς λαούς της Β. Ευρώπης κυρίως, αυτές οι μέρες σχετίζονται με την προσέγγιση του Κάτω Κόσμου των Νεκρών, γι’ αυτό και υπήρχαν έθιμα που έχουν παραμείνει ως σήμερα, το Χόλογουην, που μοιάζει λίγο με τις Απόκριες, αλλά αναφέρεται στην προσέγγιση των δύο κόσμων. Όπως το Καλοκαίρι, έτσι και τώρα ανάβονται «κρυφές» φωτιές, χωρίς την εξωστρέφεια του καλοκαιριού. Σήμερα ανάβουμε φωτάκια στα δέντρα και στα σπίτια μας, διώχνοντας έτσι το σκοτάδι και το κρύο. Στολίζονται δέντρα, που αυτή την εποχή δεν έχουν καρπούς, προοιωνίζοντας έτσι τον ερχομό της Άνοιξης και της καρποφορίας. Στην αρχ. Ελλάδα τελούνταν τα μικρά Μυστήρια του Διόνυσου, του «Σκοτεινού Ήλιου». Στην σύγχρονη εποχή, πολλά έθιμα των Χριστουγέννων έχουν σχέση με την υποδοχή του Νέου Έτους, με την αναγέννηση του χρόνου, με το άνοιγμα ενός νέου κύκλου, όπως και ο Ήλιος κάνει ένα καινούργιο ξεκίνημα, για τον εαυτό του και για το Ηλιακό μας σύστημα. Τα κάλαντα, τα δώρα, τα γλέντια, έθιμα όπως το αμίλητο νερό, το σπάσιμο του ροδιού ή το ποδαρικό, έχουν την προέλευσή τους στα βάθη του χρόνου.
Από ότι φαίνεται λοιπόν, οι γιορτές δεν είναι ένα φαινόμενο μικρής ή απλά κοινωνικής σημασίας. Αν προσεγγιστούν σωστά, με ανοιχτή καρδιά και μυαλό και βιωθούν με αμεσότητα και φυσικότητα, μπορούν να γίνουν σημεία αναζωογόνησης, στιγμές συνειδητοποίησης και ιεροποίησης του Χρόνου. Αν καταφέρει ο άνθρωπος να ξαναγεννιέται εσωτερικά κάθε Άνοιξη, ανακαλύπτοντας κρυμμένες δυνάμεις μέσα του και βάζοντας νέους στόχους, αν μπορεί να βιώνει την Ζωή και τη δύναμη της ολοκλήρωσης κάθε Καλοκαίρι, αν μπορεί να συλλέγει τους καρπούς των πράξεων του κάθε Φθινόπωρο, ξεκαθαρίζοντας τους γόνιμους από τους άχρηστους, για να μπορέσει να σπείρει ξανά και αν μπορεί κάθε Χειμώνα να βρίσκει μέσα του το Φως ανάμεσα στα σκοτάδια, τη γνώση μέσα στην άγνοια, την ελπίδα και τη ζωή, τότε πραγματικά ο κάθε Χρόνος που θα περνάει θα είναι ένα σκαλί, το οποίο θα τον φέρνει πιο κοντά στον Εαυτό του, κι όχι ένα σκαλί προς τη φθορά και το θάνατο. Γιατί «… Στο βάθος όλων των αλλαγών που πραγματοποιεί ο Χρόνος δεν υπάρχει ούτε γήρανση ούτε θάνατος. Υπάρχει αιώνια νεότητα. Η νεότητα είναι η καρδιά του Χρόνου: η νεότητα δεν είναι να διαρκούμε, είναι να ΕΙΜΑΣΤΕ».
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
-«ΤΟ ΙΕΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΒΕΒΗΛΟ», Mircea Eliade, Εκδ. Αρσενίδη, 2002
-«ΠΡΑΓΜΑΤΕΙΑ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ», Mircea Eliade, Εκδ. Ι. Χατζηνικολή, 1981.
-«ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑ», Mircea Eliade, Εκδ. Αρσενίδη, 1994.
-«Η ΝΕΑ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ», Fernand Schwarz, Εκδ. Νέα Ακρόπολη, 1991
-«ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΩΝ ΚΥΚΛΩΝ», H. P. Blavatsky, Εκδ. Ιάμβλιχος, 1991
-«ΤΟ ΚΥΜΒΑΛΕΙΟ» Τρεις Μύστες, Εκδ. Νέα Ακρόπολη, 2002
-«ΙΕΡΕΣ ΤΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΤΕΧΝΗ», Jane Ellen Harrison, Εκδ. Ιάμβλιχος, 1995
-«ΛΕΞΙΚΟ ΕΝΝΟΙΩΝ», Αργύρης Ματακιάς, Εκδ. Πελεκάνος, 1993
-«ΠΛΑΤΩΝ : ΜΥΘΟΙ», Μετάφραση Ηλ. Σπυρόπουλος, Εκδ. Ζήτρος, 2003
-«ΓΙΟΡΤΕΣ – ΕΘΙΜΑ – ΚΑΙ ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥΣ», Μαρία Μιχαήλ-Δέδε, Εκδ. Φιλιππότη, 1987
-«Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΑΣ», τόμος Γ’, Αλ. Λεκατσάς, Θες/νίκη 1951
-«ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ», Έσθερ Χάρντινγκ, Εκδ. Αντινέα, 1979
-«ΟΡΦΕΑΣ», Γιώργος Βογιατζής, Ροδολείβος 1991
-«ΒΙΒΛΟΣ ΤΟΥ ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΥ», H. P. Blavatsky, Εκδ. Κέδρος, 1995
-«Ο ΧΡΥΣΟΣ ΚΛΩΝΟΣ», Τόμος Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, sir James G. Frazer, Εκδ. Εκάτη, 1990
-«ΑΝΑΚΑΛΥΨΤΕ ΤΙΣ ΓΙΟΡΤΕΣ», Γουέην Ντύερ, Εκδ. Γλάρος, 1990
-«ΠΑΙΧΝΙΔΙΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΡΕΦΤΗ», Delia S. Guzman, Εκδ. Νέα Ακρόπολη, 1993
-«Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΕΟΡΤΩΝ ΤΗΣ ΦΘΙΝΟΠΩΡΙΝΗΣ ΙΣΗΜΕΡΙΑΣ», Άρθρο του F. Schwarz, στο Περιοδικό ΝΕΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ, τεύχος 43, 1989
-«ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ», Άρθρο του Διον. Κλαδά, στο Περιοδικό ΝΕΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ, τεύχος 61, 1993
-«ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ», Άρθρο της Α. Χατζημπαλάση στο Περιοδικό ΝΕΑ ΑΚΡΟΠΟΛΗ, τεύχος 93, 1999