Νέα Ακρόπολη Αθήνας

Ο Συμβολισμός του Ουρανού και της Γης

Η αρχιτεκτονική ως τέχνη και εκφραστικό μέσο του ανθρώπου δεν εξυπηρετεί μόνο την αισθητική αλλά περισσότερο, σε όλους τους πολιτισμούς, τη θρησκεία, τη μαγεία, την πολιτική, κάποιο ιδεώδες ή απλά τους προσωπικούς πόθους του καλλιτέχνη. Στην αρχιτεκτονική, εκτός της προθέσεως του κατασκευαστή, η γεωγραφία ως χώρος, η μορφή, το μέγεθος, το υλικό, ο προσανατολισμός, η διακόσμηση, όλα έχουν τη σημασία τους. Πέραν της απλής οικοδομικής ανάγκης, η αρχιτεκτονική είχε σκοπό να ενσωματώσει στα μνημεία, στους ναούς ή στα κτίρια κάποιους ιδεατούς παράγοντες. Κάθε ιερό οικοδόμημα αναπαριστά τις δομές του κόσμου, στις οποίες ο Θεός εκδηλώνει ορατά την αόρατη φύση του. Κάθε κατασκευή ενός ιερού κτιρίου είναι μια κοσμογονία, μίμηση του θεού δημιουργούντος. Πάνω στα ερείπια των από χιλιετιών αρχαίων μνημείων στην Ασσυρία, στην Βαβυλώνα και στην Αίγυπτο, όπως και στα οικοδομήματα των τελευταίων αιώνων, ανακαλύπτουμε ανάλογες συμβολικές αναπαραστάσεις των κοσμικών δομών, της γης και του ουρανού, όπου οι ναοί και οι πόλεις τους μας μαρτυρούν ότι μιμούνταν τα ουράνια αρχέτυπα και καθρέπτιζαν με αυτόν τον τρόπο την κοσμογονική αντίληψη κάθε πολιτισμού.

Ο σταυρός (κέντρο), το τετράγωνο (βάση – γη) και ο κύκλος (σφαίρα – αψίδα – θόλος – ουρανός) είναι τα θεμελιώδη σύμβολα της αρχιτεκτονικής των ναών σε όλους τους πολιτισμούς. Ο σταυρός και το τετράγωνο εμφανίζονται στις κατόψεις των ναών. Τα τέσσερα άκρα του σταυρού συμβολίζουν τις τέσσερις κατευθύνσεις, τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Ο κύκλος ως σχήμα εμφανίζεται στις καμάρες των εισόδων και στη βυζαντινή αρχιτεκτονική στον τρούλο των εκκλησιών, σύμβολο του ουράνιου θόλου. Η σφαίρα είναι ένα σύμβολο της τελειότητας κι έτσι γίνεται ο θόλος του ουρανού. Ο τετραγωνισμός του κύκλου είναι η μεταμόρφωση της σφαιρικής μορφής του ουρανού και του παραδείσου στην ορθογώνια μορφή της γης σε ένα ιερό κτίριο, ναό ή εκκλησία.

Η στήλη ως κατακόρυφος άξονας αναπαριστά τον άξονα του κόσμου, ο οποίος κρατάει σε απόσταση αλλά και συνδέει τον Ουρανό με τη Γη, τους χωρίζει αλλά και τους ενώνει. Είναι ένα τελετουργικό κέντρο, ένας ομφαλός. Δύο στήλες συμβολίζουν την καθολική διπολικότητα, τα συμπληρωματικά αντίθετα, αρσενικό – θηλυκό, πνευματική και κοσμική δύναμη. Ακόμα, οι δυο στήλες αντιπροσωπεύουν τη στήριξη του Ουρανού. Γι’ αυτό το λόγο, σχηματίζουν την Πύλη του Ουρανού, το δρόμο, για να εισέλθει ο πιστός σε ένα Ναό, που είναι το συμβολικό πέρασμα στην αιωνιότητα. Αυτόν το βαθύ εσωτερικό συμβολισμό τον συναντάμε ήδη στους μεγαλιθικούς πολιτισμούς, όπου έστηναν τα περίφημα πέτρινα μενίρ σαν σημεία συνάντησης των δυνάμεων της γης και του ουρανού.

nea acropoli arcs columns

Οι οβελίσκοι επίσης είχαν το συμβολισμό του άξονα του κόσμου, axis mundi. Στην Αίγυπτο, ανεγείρονταν, για να τιμήσουν ένα σημαντικό γεγονός ή μια νίκη σε μια μάχη ή για να εορταστεί κάποιο μεγάλο δώρο – προσφορά στους θεούς. Η θέση τους ήταν κοντά και πριν την είσοδο του ναού, ενώ το ύψος τους ήταν μεγαλύτερο από το ύψος του ναού. Έτσι, ήταν τα πρώτα και τα τελευταία στοιχεία στα οποία έπεφτε το φως του ηλίου κατά την ανατολή και τη δύση. Στην Ινδία επίσης, συναντάμε πολλούς μονολιθικούς λεπτούς κίονες, μνημεία με καλλιτεχνική και πολιτική σημασία, όπου κατέγραφαν τις κατακτήσεις των ηγεμόνων αλλά και με θρησκευτική σημασία ως σύμβολα του άξονα του σύμπαντος. Οι προκολομβιανοί πολιτισμοί της Αμερικής χρησιμοποιούσαν τους μονόλιθους πιθανόν για αστρονομικές παρατηρήσεις, όπως αυτούς που συναντάμε στο Μάτσου Πίτσου, ενώ συνήθιζαν να αναπαριστάνουν τους θεούς και τα φυσικά στοιχεία με έναν ογκόλιθο.

Στην Αίγυπτο, όπου το κάθε τι έχει ένα νόημα και όλα συνδέονται αρμονικά με το σύνολο, «ένας ναός είναι ένα σύμπαν σε μικρογραφία, οι πυλώνες είναι τα βουνά που κλείνουν τον ορίζοντα» (Paul Tieche). Οι πυλώνες, τεράστιοι τραπεζοειδείς τοίχοι ανάμεσα στους οποίους υπάρχει μια μικρή πόρτα, είναι τα βουνά ανάμεσα από τα οποία ανεβαίνει ο Φτερωτός Ήλιος, ο Άμμων Ρα, όταν λάμψει το μεσημέρι. Αυτοί οι πυλώνες είναι η είσοδος για ένα προπύλαιο, το οποίο περικλείεται από κολώνες. Προχωρώντας στο ναό, στην υπόστηλη αίθουσα, το δάσος από κολώνες, πέτρινα αντίγραφα της μορφής των φυτών, αντιστοιχούσε στο κόσμο των ιδεών που ανθίζουν. Το δάπεδο του ναού είναι η γη της Αιγύπτου, στην οποία φυτρώνουν οι κολώνες διακοσμημένες έτσι, ώστε να μιμούνται δέσμες βλαστών παπύρου ή λωτών, ενώ η οροφή είναι ο ουράνιος θόλος. Οι κολώνες ως κάθετο στοιχείο συμβόλιζαν αυτήν τη δύναμη που ανυψώνεται από το οριζόντιο επίπεδο της γης, την ύλη, προς τον ουρανό, το πνεύμα. Το είδος κάθε μιας υποδηλωνόταν από τη θέση της μέσα στο ναό. Στον εξωτερικό περίγυρο, τοποθετούνταν οι κολώνες με κλειστά μπουμπούκια ενώ στον κεντρικό άξονα του εσωτερικού ναού η κατάληξή της στην κορυφή ήταν ένα ανοιχτό άνθος, αντίστοιχη της εσωτερικής πορείας του ανθρώπου από την άγνοια προς τη σοφία και τη μυητική γνώση.

arcs

Η αψίδα ως αρχιτεκτονικό στοιχείο αποτελείται από δυο βάσεις ή κολώνες που ενώνονται με τρόπο τοξοειδή. Η αψίδα ή θόλος στην ιερή αρχιτεκτονική ήταν ένα σύμβολο του ουράνιου στερεώματος. Οι θολωτές οροφές που συνηθίζονται στα θρησκευτικά ή βασιλικά οικοδομήματα, αντιστοιχούν στο ημισφαίριο του στερεώματος, όπως δείχνει συχνά και η διακόσμηση τους. Επίσης, το πέρασμα μέσα από την αψίδα σε μυητικές τελετές σημαίνει αναγέννηση αφήνοντας πίσω την παλιά φύση. Διαβαίνει κάποιος μια πύλη ή μια γέφυρα, για να βρεθεί σε ένα νέο τόπο οριοθετημένο τεχνητά ή φυσικά αλλάζοντας επίπεδο συνείδησης.

Η αψίδα ως εκκλησιαστικός όρος είναι το μέρος όπου τοποθετείται το ιερό ή εκεί που καθόταν ο κλήρος. Επίσης, ως όρος αναφέρεται στο θόλο πάνω από το ιερό, στον τρούλο, στην αψιδωτή οροφή ενός δωματίου, στο κάθισμα του Επισκόπου στις παλιές εκκλησίες, στη λειψανοθήκη, στο σηκό, όπου αυτό ήταν ένα εσωτερικό κοίλωμα σε τοίχο ημικυκλικού σχεδίου. Σε όλους τους μεγάλους πολιτισμούς, Αίγυπτο, Ελλάδα, Ινδία, Κίνα, αφθονούν οι ουράνιοι θόλοι στους ναούς και οι ουράνιες παραστάσεις στις οροφές των τάφων. Ο χριστιανισμός, ο οποίος οικειοποιήθηκε το συμβολισμό αυτό, μας έδωσε παραδείγματα εξαιρετικά καθαρά.

Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν κυκλικές κατασκευές από τη μινωική περίοδο αλλά σχεδόν αποκλειστικά για κατασκευές εντός της γης, χθόνιες, π. χ. οι θολωτοί τάφοι της μυκηναϊκής περιόδου με λαμπρότερο αυτών το μυκηναϊκό Θησαυρό του Ατρέα. Οι τάφοι αυτής της περιόδου ήταν ακριβέστεροι αυτών της μινωικής ή αυτών που κατασκευάζονταν ήδη από την 5η χιλιετία π. Χ. στη βόρεια Ευρώπη. Επίσης, συναντάμε τους θόλους των Δελφών, της Επιδαύρου, της Σαμοθράκης κ.ά. με εσωτερική διακόσμηση ανάλογη του ουράνιου θόλου. Η πιθανή χρήση τους ήταν είτε για τη λατρεία χθόνιων θεοτήτων, είτε για προσφορά θυσιών, είτε για συνάντηση πρυτάνεων ενώ ανεγείρονταν και υπέρ ηρώων.

Στην Ινδία, από την εποχή του Ασόκα, του 1ου , μεγάλου βουδιστή ηγεμόνα, τον 3ο αιώνα π. Χ., εμφανίστηκαν οι στούπες, τεχνητοί τύμβοι, όπου φιλοξενούνταν τα λείψανα του Βούδα. Εκτός από την άμεση και ορατή υπενθύμιση της ύπαρξης και της ζωής του Βούδα, η στούπα αποτελεί κι ένα συμβολικό αρχιτεκτονικό διάγραμμα του σύμπαντος προσανατολισμένο και σχεδιασμένο σύμφωνα με ένα περίπλοκο σύστημα αναλογιών. Πρόκειται για ένα συμπαγές ημισφαίριο, που παραπέμπει στον ουράνιο θόλο. Στο πάνω μέρος της οροφής, υπάρχει μια τετράγωνη κατασκευή με έναν ιστό στο κέντρο, που αναπαριστά τον κοσμικό άξονα και η σειρά των δακτυλίων γύρω του υποδηλώνει, μεταξύ άλλων, κόσμους, που αιωρούνται πάνω από τον κόσμο.

Στην Κίνα, η παγόδα ήταν το κύριο θρησκευτικό οικοδόμημα. Πρόκειται για μια κλιμακωτή πυργωτή ξύλινη κατασκευή, στην οποία δινόταν ιδιαίτερη έμφαση στη στέγη. Σύμφωνα με το σύστημα Feng – Sui, οι Κινέζοι απέφευγαν τις αιχμηρές γωνίες χρησιμοποιώντας πολύ τον κύκλο και τις καμπύλες δημιουργώντας κοίλες οροφές. Στο Αυτοκρατορικό Ανάκτορο του Πεκίνου, ο συμπαντικός συμβολισμός έχει αυστηρή εφαρμογή σε ευρεία κλίμακα. Ο αυτοκράτορας ως εντολοδόχος του ουρανού έβλεπε από το θρόνο του, στην Αίθουσα της Υπέρτατης Αρμονίας, τον κόσμο, όπως θα έβλεπε κάποιος τη γη από τον Πολικό Αστέρα. Στη γύρω περιοχή, γνωστή ως Ναός του Ουρανού, βρίσκονταν ο ομώνυμος ναός, όπου ο Αυτοκράτορας θυσίαζε και επικοινωνούσε με το θείο με σκοπό να εξασφαλίσει στη γη ανάλογη αρμονία με το σύμπαν, ο Αυτοκρατορικός Ουράνιος Θόλος και η Αίθουσα των Ετήσιων Προσευχών χτισμένη σε κυκλική κάτοψη με συμπαντική σημασία.

Οι Ρωμαίοι με την εισαγωγή του σκυροδέματος ως οικοδομικού υλικού ανέπτυξαν και διέδωσαν την αρχιτεκτονική του τόξου και μπόρεσαν να καλύψουν μεγαλύτερους και ποικιλόμορφους χώρους κατασκευάζοντας υδραγωγεία, γέφυρες κ.ά. Οι αψίδες θριάμβου, που αποτέλεσαν ένα σύμβολο ισχύος της αυτοκρατορίας, ήταν έντονα διακοσμημένες και συνήθως δέσποζαν σε ένα σταυροδρόμι ή σε μια είσοδο πόλης, όπως αυτές του Τίτου (81 μ. Χ.) ή του Τραϊανού (114-7 μ. Χ.) ή της λεγόμενης Καμάρας (Αψίδα του Γαλερίου) στη Θεσσαλονίκη, οι οποίες κατασκευάστηκαν από τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, για να τιμήσουν μεγάλους στρατιωτικούς θριάμβους. Σύμφωνα με αυτό το πνεύμα, στήθηκαν και μεταγενέστερες, όπως η μεγάλη αψίδα του Παρισιού από το Ναπολέοντα (1806-1836) και ακόμα η Washington Square Arch στις Η.Π.Α.

Στο Πάνθεον της Ρώμης (117-138 μ. Χ.), από τον κόσμο της γωνιακής φόρμας της κλασικής εποχής, μεταφέρεται κανείς στον κόσμο της σφαιρικής απεραντοσύνης, της αίσθησης του απείρου, που εκπορεύεται από τη φωτεινή δέσμη του κυκλικού οφθαλμού του τρούλου. Πουθενά αλλού αυτή η ιδέα δεν εκφράστηκε τόσο αποτελεσματικά και πουθενά δεν άσκησε μεγαλύτερη επιρροή στη μετέπειτα θρησκευτική αρχιτεκτονική της Δύσης. Το Πάνθεον είναι πολυεπίπεδο σε νοήματα. «Μια θολωτή ροτόντα είναι το μέρος όπου κάποιος μπορεί να συμμετάσχει συμβολικά στους αμετάβλητους νόμους και στην πολυπόθητη γαλήνη του Σύμπαντος … είναι ένα μέρος του ανθρώπου και της φύσης, του ανθρώπου και των δυνάμεων, που οι αρχαίοι καλούσαν θεούς» (W. L. MacDonald, Pantheon, p.132).

Ο όρος αψίδα πρωτοχρησιμοποιήθηκε σε σχέση με τη ρωμαϊκή βασιλική, της οποίας ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα. Η βασιλική ήταν ένα δημόσιο κτίριο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας με διοικητική και εμπορική χρήση. Χαρακτηριστικό της γνώρισμα ήταν η αψίδα, που χρησιμοποιήθηκε στο μέρος όπου βρισκόταν το κάθισμα του διοικητή. Οι πρώτες χριστιανικές κοινότητες με την πρόθεση του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου απέρριψαν το ελληνο-ρωμαϊκό πρότυπο του ναού και υιοθέτησαν τη ρωμαϊκή βασιλική ως πρότυπο για τους χώρους συνάθροισης των πιστών, μια πράξη που σύνδεσε τη νέα θρησκεία με την αυτοκρατορική παράδοση. Από τις αρχές του 5ου αιώνα μ. Χ., άρχισε να υιοθετείται ένα βασικό στυλ, το οποίο θα κυριαρχήσει στη βυζαντινή αρχιτεκτονική. Είναι η κάτοψη του εγγεγραμμένου σε τετράγωνο σταυρού και ο τρούλος ως επιστέγασμα του κεντρικού χώρου.

arcs2

Στη χριστιανική Ευρώπη «κάθε μεσαιωνικό μνημείο επεδίωκε να μεταβιβάσει ένα νόημα, που υπερέβαινε την ορατή μορφή της κατασκευής του» (R. Krautheimer). Ο στόχος της χρήσης του τρούλου είναι η διάσπαση του όγκου και η προσπάθεια προσέγγισης του ανθρώπου με το θείο μέσω της εξαΰλωσης του χώρου που προσφέρει η θολωτή στέγαση του ναού. Ο τρούλος στην κοσμολογική ερμηνεία του συμβολίζει την ουράνια κατοικία του Θεού ενώ ο υπόλοιπος ναός τη γη και μια μικρογραφία του επουράνιου ανακτόρου του Θεού. Ο τρούλος θα χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο του σύμπαντος, του ουρανού, του θανάτου και της ανάστασης. Τα τόξα που τον στηρίζουν, συμβολίζουν τα τέσσερα άκρα του κόσμου. Η διακόσμηση του ναού συνοψίζει τη θεανθρώπινη ενότητα της Εκκλησίας: στο κέντρο του τρούλου ο Παντοκράτορας, πηγή της ουράνιας δόξας που κατεβαίνει, για να περιβάλλει, να καθαγιάσει και να μεταμορφώσει τα πάντα, περιτριγυρισμένος από Προφήτες και Αποστόλους. Στις τέσσερις γωνίες του δωματίου που στηρίζουν τον τρούλο, οι τέσσερις Ευαγγελιστές. Στις κολώνες, οι άνθρωποι-κολώνες: μάρτυρες και άγιοι επίσκοποι, οι οποίοι είναι οι πλησίον των εγκόσμιων και του απλού πιστού.

Η ρομανική μεσαιωνική αρχιτεκτονική διατήρησε τους κίονες, τις αψιδοστοιχίες και τους θόλους πριν την εμφάνιση του γοτθικού ρυθμού με τα χαρακτηριστικά οξυκόρυφα τόξα. Επίσης, διαφοροποιήθηκε και το κιονόκρανο από τα ρωμαϊκά πρότυπα και κυρίαρχο στοιχείο ήταν πια η ποικιλία και πολυμορφία με μια αίσθηση ανάλαφρου «κεντήματος».

Τα τεμένη του Ισλάμ έχουν μια οριζόντια ανάπτυξη, ενώ το μόνο κάθετο στοιχείο είναι ο μιναρές. Η βασική μορφή ήταν τετράγωνη με περιαύλιο χώρο από αψιδοστοιχίες προσδίδοντας επιβλητικότητα ανάλογη των ρωμαϊκών κτιρίων ενώ συχνά οι μιναρέδες επιστεγάζονταν με τρούλο. Η Αλάμπρα, ίσως το κορυφαίο μνημείο της ισπανο-μαυριτανικής τέχνης, συμπυκνώνει την ικανότητα της ισλαμικής αρχιτεκτονικής να απευθύνεται ταυτόχρονα στις αισθήσεις και στο νου, καθώς και την τάση της να μετουσιώνει στοιχεία από άλλες παραδόσεις σε μουσουλμανικές φόρμες. Πρόκειται για ένα σύνολο με ένα ιδεώδες περιβάλλον και διακόσμηση, στο οποίο υπάρχουν αίθουσες με τρούλους με ανάλογο συμβολισμό εκείνου της Χρυσής Οικίας του Νέρωνα. Σε μια από αυτές υπάρχει ρητή μνεία σε έμμετρη επιγραφή για το συμπαντικό συμβολισμό του τρούλου της.

Όπως ο Θεός, ο Μεγάλος Αρχιτέκτων, έκτισε το Σύμπαν, όμοια η ιερή αρχιτεκτονική των ανθρώπων εκφράζει την προσπάθειά τους να αντικατοπτρίσουν την θεία αρμονία και τάξη στη γη. Η αρχιτεκτονική είναι μια ιδέα και η μορφή της κατασκευής είναι η γλωσσική της έκφραση. Είναι μια επιστήμη, η οποία συγκαταλεγόταν κάποτε ανάμεσα στις ιερές και όσοι την εξασκούσαν κατείχαν μυητικές γνώσεις. Είναι μια τεχνική, όπου οι μορφές περικλείονται σε κύκλους εντάσσοντας έτσι την εγκόσμια ζωή στην καθαρή και αιώνια γεωμετρία της σφαίρας. Μια τεχνική που καλούμαστε να ξανά - ανακαλύψουμε, για να φτιάξουμε μια Νέα Επιστήμη και μια Νέα Αρχιτεκτονική προσαρμοσμένη στις πνευματικές ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου.

Βιβλιογραφία:

Χιού Χόνορ Τζον Φλέμινκγ, Ιστορία της Τέχνης, εκδόσεις «Υποδομή», 1992.

Προκοπίου Γ., «Η Ιερή Γεωγραφία της Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής» στην έκδοση «Τέχνη και Μυστικισμός», Εκδόσεις «Αρχέτυπο», 2002.

Μπαλτογιάννης Γ., Ιερή Αρχιτεκτονική, εκδόσεις «Έσοπτρον», 2002.

Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ, τόμος 28 και 58, εκδόσεις «Πάπυρος»,1993.

Τζ. Κούπερ, Λεξικό Συμβόλων, εκδόσεις «Πύρινος Κόσμος», 1992.

Περιοδικό «Νέα Ακρόπολη», τεύχος 6 και 21.

Πηγές στο internet:

Olivier Clement: http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/contacts_clement_theology.html

Δ. Ευγενίδου: http://www.culture.gr/2/21/215/21505/215051/2150513/g21505119f.html

http://employees.oneonta.edu/farberas/arth/arth200/politics/roman_architecture.html

http://www.touregypt.net/featurestories/columns.htm