«Ποιό είναι το αντικείμενο που αν το κοιτάξουμε βλέπουμε τον εαυτό μας, ενώ κοιτάζουμε εκείνο;», ρωτάει ο Σωκράτης τον Αλκιβιάδη, που λύνει χωρίς δυσκολία το αίνιγμα: «Είναι φανερό Σωκράτη, πως είναι ο καθρέφτης ή κάτι σχετικό». «Είναι αδύνατον να δεις τον εαυτό σου χωρίς καθρέφτη», αναφέρει ο Αριστοτέλης και για τον Σενέκα είναι αυτονόητο ότι αυτός είναι ο σκοπός του συγκεκριμένου εργαλείου: «οι καθρέφτες εφευρέθηκαν για να γνωρίσει ο άνθρωπος τον εαυτό του» και συνεχίζει λέγοντας πως αρχικά υπήρχαν οι φυσικοί καθρέφτες, μια πηγή ή μια λεία πέτρα, αργότερα τα μέταλλα. «Ο ένας κοιτάχτηκε σε κύπελλο, ο άλλος στο χαλκό και τελικά κατασκεύασαν ένα ειδικό κυκλικό αντικείμενο». Για να δούμε τον εαυτό μας, είναι ανάγκη να περάσουμε από κάτι άλλο, από υποκείμενο που είμαστε αντιμετωπίζουμε τον εαυτό μας ως αντικείμενο, ή ως άλλο, που είναι το είδωλο μας στον καθρέφτη. Αυτή η σύγχυση του εαυτού με τον άλλο είναι ένα από τα πολλαπλά παιγνίδια των αντιθέσεων, που καθιστούν τον καθρέφτη πεδίο συνάντησης των αντιθέτων.
Και επειδή οι λέξεις είναι αποκαλυπτικές, στα ελληνικά κείμενα εμφανίζεται με τις λέξεις «έσοπτρον» (στον Πίνδαρο και στον Πλούταρχο) «ένοπτρον» (στις τραγωδίες του Ευριπίδη) και «κάτοπτρον», που ως λέξη εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Αισχύλο και είναι λέξεις που σημαίνουν ταυτόχρονα και την αντανακλαστική ιδιότητα του νερού. Βασικό υλικό του καθρέφτη είναι ο χαλκός, ο οποίος αναμειγνύεται με διάφορα μέταλλα, ανάλογα με τις περιόδους. Τα αργυρά ή χρυσά κάτοπτρα -όπως εκείνο της Ωραίας Ελένης- πρέπει να ήταν αρκετά σπάνια και τα γυάλινα -τα οποία επισημαίνει ο Πλίνιος- δεν εμφανίζονται πριν από τις αρχές της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας. Στην Ελλάδα μας είναι γνωστοί 3 τύποι κατόπτρων: τα κάτοπτρα με λαβή (από μέταλλο, ελεφαντόδοντο ή ξύλο), τα κάτοπτρα με βάση (για να χρησιμοποιείται ακουμπισμένος), και τα κάτοπτρα σε κιβωτιόσχημη θήκη, οι γνωστές μας «πυξίδες» που βλέπουμε στα μουσεία.
"Καθρέφτη-καθρεφτάκι μου, που κρέμεσαι στον τοίχο..."
Όταν έρχονται οι νύχτες ένας γιγάντιος φυσικός καθρέπτης με φιλντισένιο χρώμα, η Σελήνη, ταξιδεύει στον ουρανό. Αλλά και όλες οι υδάτινες επιφάνειες στη γη, από τα ρυάκια ως τους ωκεανούς, «γνωρίζουν» καλά αυτό το αρχέγονο «μυστικό» του αντικατοπτρισμού.
Όταν οι άνθρωποι επινόησαν τους καθρέφτες, δεν έκαναν τίποτα περισσότερο από το να μιμηθούν τη φύση. Ωστόσο αυτό που γοήτευσε και κέντρισε περισσότερο την περιέργεια τους, ήταν το γεγονός του ότι πίσω από τις επιφάνειες που λειτουργούν ως κάτοπτρα, υπάρχουν «κρυμμένοι» ολόκληροι κόσμοι. Όπως συμβαίνει κάτω από τις θάλασσες, όπου απλώνεται ένα σύμπαν πλασμάτων και ενεργειών που το μάτι αδυνατεί να συλλάβει, έτσι και πολύ πιο πέρα από το είδωλο που διαγράφεται στη λεία πρόσοψη του καθρέφτη άλλοι «κόσμοι» περιμένουν να τους γνωρίσουμε.
Στο παραμύθι της Χιονάτης ο καθρέφτης ενημερώνει την κακιά μητριά ποια είναι η ομορφότερη γυναίκα του κόσμου και στο παραμύθι με την Ωραία και το τέρας το νέο κορίτσι -που βρίσκεται αναγκαστικά κοντά στον τερατικά μεταμορφωμένο ήρωα ως μνηστή του- πληροφορείται μέσα από έναν μαγικό καθρέφτη πως ο πατέρας της είναι άρρωστος και παίρνει άδεια να πάει να τον δει.
Στη "Βασίλισσα του Χιονιού" οτιδήποτε καθρεφτιζόταν στο μαγικό καθρέφτη παραμορφωνόταν και γινόταν άσχημο και αποκρουστικό. Το πιο υπέροχο τοπίο, ο ομορφότερος άνθρωπος μέσα από αυτόν έδειχναν φρικτά και αποκρουστικά. Ο καθρέφτης αυτός έπεσε στη γη έσπασε σε μύρια κομμάτια, μικρά σαν κόκκοι άμμου που μπήκαν στις καρδιές των ανθρώπων. Έτσι οι άνθρωποι ακόμα και σήμερα βλέπουν μόνο ασχήμια και κακία γύρω τους.
Στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών υπάρχει ακόμα ένας μαγικός καθρέφτης, ο καθρέφτης της Γκαλάντριελ, στην ουσία νερό, μέσα στο οποίο καθρεφτίζονται διάφορα πράγματα που κανείς δεν μπορεί να προβλέψει. Η Γκαλάντριελ επιτρέπει στο Φρόντο και το Σαμ να κοιτάξουν μέσα και αυτά που βλέπουν μάλλον έρχονται να τους προβληματίσουν για το μέλλον της πορείας τους και να τους βοηθήσουν να πάρουν τη σωστή απόφαση.
Στην ελληνική μυθολογία ο Περσέας σκότωσε τη Μέδουσα κρατώντας έναν καθρέφτη που του είχε δώσει η Θεά Αθηνά, ώστε να μη δει απευθείας τη μορφή της Μέδουσας και πετρώσει.
Σαν καθρέφτης λειτουργεί το περίφημο πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι στο ομώνυμο μυθιστόρημα. Ο ήρωας έχει σταματήσει να γερνάει και αντί γι’ αυτόν γερνάει το πορτρέτο του. Και όχι μόνο γερνάει, αλλά και αποτυπώνει όλη τη διαφθορά στα χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας του ήρωα.
Πύλη για άλλες διαστάσεις
Η στιλπνή τους επιφάνεια και η δυνατότητά τους να αντανακλούν το «είδωλο» μορφών και αντικειμένων, έχουν προσδώσει στους καθρέφτες έναν πανάρχαιο μυστηριακό ρόλο. Πίσω από τους αντικατοπτρισμούς τους κυριαρχεί μια αντίθετη πολικότητα, που μπορεί να οδηγήσει σε αόρατους κόσμους που δεν διέπονται από τους νόμους της ύλης και μόνο «ενεργειακά» μπορούν οι ανθρώπινες αισθήσεις να γνωρίσουν. Ένας από αυτούς είναι εκείνος των νεκρών. Και αυτό γιατί η «υπέρβαση» που επιτυγχάνουν τα κάτοπτρα συνιστά «πύλη» για πεδία που δεν βρίσκονται στα όρια των γνωστών διαστάσεων του χώρου και του χρόνου. Ο καθρέφτης είναι μια πόρτα για την θέαση αυτού του «άλλου κόσμου», που βρίσκεται πέρα από την καθημερινή πραγματικότητα που βιώνουμε και αντιλαμβανόμαστε με τον "νορμάλ" εαυτό μας. Έναν καθρέφτη χρησιμοποίησε και ο Καστανεντα ακολουθώντας τις οδηγίες του Δον Χουάν, για να έρθει σε επαφή με έναν «σύμμαχο», ένα ανόργανο ον από την «άλλη πλευρά».
Σύμβολο πρακτικής μαντείας και ταυτόχρονα πολυσυζητημένη «πύλη» σε άλλες διαστάσεις, οι καθρέφτες διαιωνίζουν την «μαγεία» τους ώς τις μέρες μας. Η μαγική αυτή λειτουργία του καθρέφτη υπονοείται και στο επόμενο δίστιχο: Νάταν η θάλασσα γυαλί και το γυαλί καθρέφτης να θώρου το πουλάκι μου σε τι κρεβάτι πέφτει". Γι' αυτό άλλωστε ασκήθηκε η κατοπτρομαντεία, κατά την οποία πιστεύεται ότι μπορεί κανείς να καλέσει και να δει τη ψυχή ενός πεθαμένου ή ενός απόντος προσώπου. Στην πίστη αυτή βασίζεται γράφει ο Frazer μιλώντας για "τους κινδύνους της ψυχής". Το γεγονός ότι σε πάρα πολλούς τόπους αποφεύγουν να δουν το είδωλο τους στο νερό ή στον καθρέφτη, από φόβο μήπως η δύναμη τους φύγει από τους ίδιους και πάει στο είδωλο τους. Ίσως εδώ έχει την αφετηρία της η ιστορία για τον όμορφο Νάρκισσο, που χάθηκε και πέθανε γιατί είδε την εικόνα του να αντανακλάται στο νερό. Μπορούμε επίσης να εξηγήσουμε το πολύ διαδεδομένο έθιμο να σκεπάζουν τους καθρέφτες ή να τους γυρίζουν προς την μεριά του τοίχου, μόλις κάποιος πεθάνει στο σπίτι. Επικρατεί ο φόβος ότι η ψυχή που προβάλλεται στον καθρέφτη με την μορφή ειδώλου, μπορεί να απαχθεί από το φάντασμα του πεθαμένου που περιπλανιέται μέσα στο σπίτι μέχρι την ώρα της ταφής. Οπωσδήποτε σε όλες αυτές τις περιπτώσεις φανερώνεται η εντυπωσιακά μεγάλη "απορροφητική "δύναμη του καθρέφτη.
Έτσι αναπτύχθηκε ένα ξεχωριστό είδος μαντείας, με σκοπό να αποκαλύπτονται τα παρελθόντα, παρόντα και μέλλοντα, που διεθνώς ορίζεται ως κατοπτρομαντεία και διέπεται από τις ίδιες αρχές με την κρυσταλλομαντεία και την υδατομαντεία. Οι Αρχαίοι Έλληνες βύθιζαν καθρέφτες σε ιερές πηγές και τους μελετούσαν για να πάρουν απαντήσεις στα ερωτήματα που τους απασχολούσαν, ενώ στην Αίγυπτο τους θεωρούσαν «κλειδί της ζωής» και τους φύλασσαν στους ναούς τους ως σκεύη επικοινωνίας με τους θεούς.
Ο Πλάτωνας αναφέρει ότι ο καθρέφτης που τοποθέτησαν οι θεοί στο σώμα των ανθρώπων είναι το συκώτι. Η λεία και στλιπνή επιφάνεια του δέχεται με μεγάλη πιστότητα τα «είδωλα», που αποτυπώνονται εκεί κατά την διάρκεια του ύπνου. Ωστόσο την σωστή ερμηνεία των σημάτων την δίνουν οι μάντεις. (Τίμαιος 71a-d )