Η αρχαία Αίγυπτος ήταν και εξακολουθεί να είναι μια ζωντανή πρόκληση για κάθε αντικειμενικό και ανοικτόμυαλο ερευνητή. Δεχόμενοι την πρόκληση αυτή ξέρουμε ότι θα ανοιχτούν μπροστά μας εκατοντάδες αινίγματα και θα γκρεμιστούν πολλές λανθασμένες αντιλήψεις πάνω στις οποίες είχαμε οικοδομήσει με αυτοπεποίθηση και σιγουριά την υπεροχή του σύγχρονου πολιτισμού μας…
Ήδη από την αρχή της κλασσικής εποχής, όταν μιλούσε κάποιος για την Αίγυπτο, τη χώρα των πυραμίδων, ήταν σαν να μιλούσε για τη χώρα του μυστηρίου. Και πράγματι, όσο περισσότερα πράγματα μαθαίνει κανείς γι’ αυτήν, όσο περισσότερα κείμενα μεταφράζονται, όσο περισσότερα ευρήματα ανακαλύπτονται, τόσο περισσότερες έρευνες και αναλύσεις πραγματώνονται, τόσο πιο πολλά αινίγματα αντιμετωπίζονται, δηλαδή τόσο πιο πολύ είναι κάποιος σε θέση να αποδεχθεί το μυστήριό της.
Αυτό συμβαίνει ίσως πιο έντονα στον τομέα της τεχνολογίας, γιατί παρόλο που σήμερα ο πολιτισμός μας αποτελεί καθαρό προϊόν της τεχνολογικής ανάπτυξης, δεν έχει καταφέρει να δώσει ικανοποιητικές απαντήσεις σε τεχνολογικά αινίγματα που βγήκαν στην επιφάνεια μόλις πριν από ένα αιώνα ή και λιγότερο ακόμα. Απλώς είναι σε θέση να τα δεχτεί σαν τέτοια. Βήμα μεγάλο αυτό όμως, γιατί πριν μερικές δεκαετίες το επιστημονικό κατεστημένο δεν μπορούσε να προβληματιστεί πάνω σ’ αυτό το θέμα και αγνοούσε την ύπαρξη κάθε τεχνολογικής πρόκλησης στην αρχαία Αίγυπτο. Και το φαινόμενο αυτό μπορούμε να το γενικεύσουμε για όλη την αρχαιότητα.
Μόλις πρόσφατα, τις τελευταίες δεκαετίες, οι έρευνες και η απομάκρυνση από την υλιστική ιδεολογία επέτρεψαν να καταλάβουμε ότι ίσως οι αρχαίοι διέθεταν, με τον τρόπο τους, που είναι διαφορετικός από το δικό μας, το σημερινό, επιστημονικά, τεχνολογικά και φιλοσοφικά συστήματα που δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν από τα σύγχρονα… και σε κάποιες περιπτώσεις τα ξεπερνούν κιόλας. Θα δούμε μερικά απ’ αυτά, που αφθονούν στην Αίγυπτο, σε αυτό το μικρό άρθρο.
Πριν μπούμε όμως στο καθ’ εαυτό θέμα θα ήταν σκόπιμο να κάνουμε ορισμένες διευκρινίσεις. Η πρώτη είναι το παρατηρούμενο φαινόμενο της "Αιγυπτιακής αντεξέλιξης", το οποίο παραβιάζει το "θετικιστικό" πιστεύω της συνεχόμενης προόδου του πολιτισμού, της ευθύγραμμης ανηφορικής πορείας στην αντεξέλιξη ή στο ξετύλιγμα της ιστορίας. Έτσι, στην Αίγυπτο -και σε μικρότερο βαθμό στους Μάγιας και τους Σουμέριους- η τεχνολογία φαίνεται ότι αντί να εξελίσσεται με την πρόοδο της ιστορίας, ακολουθεί αντίστροφη πορεία. Τα τεχνολογικά επιτεύγματα των τεσσάρων πρώτων ή πέντε Δυναστειών δεν μπορούν πλέον να επαναληφθούν στις επόμενες, και καθώς προχωράμε στην εποχή της μεγάλης αυτοκρατορικής εξάπλωσης με τον Ραμσή η τεχνολογία και η επιστημονική γνώση υφίστανται καμπή. Γι’ αυτό, τα περισσότερα, αν όχι όλα, τα τεχνολογικά αινίγματα της Αιγύπτου αφορούν εκείνες τις πρώτες εποχές -για τις οποίες έχουμε όμως πολύ λιγότερα ιστορικά στοιχεία- και όχι τις μεταγενέστερες.
Η δεύτερη διευκρίνιση αφορά την εν μέρει λανθασμένη κοινή πίστη ότι οι πυραμίδες της Αιγύπτου χρησίμευαν ως τάφοι των Φαραώ. Το ζήτημα αυτό απασχόλησε τους αρχαίους ιστορικούς από την εποχή του Ηρόδοτου και μετά, καθώς και τους σύγχρονους Αιγυπτιολόγους. Έτσι τίθεται το ερώτημα αν τα πυραμιδικά συμπλέγματα χρησίμευαν μόνο ως τάφοι ή είχαν και άλλες λειτουργίες, τελετουργικές, μυητικές και άλλες που ίσως μας διαφεύγουν. Η αιγυπτιολογία ονόμασε αυτό το αίνιγμα "κρίση των πυραμίδων" Και αυτό, γιατί σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, τουλάχιστον το 50% των πυραμίδων δεν προορίζονταν για τάφοι (πληροφοριακά αναφέρεται ότι κατά μήκος του Νείλου βρίσκονται περίπου 70 πυραμίδες, που οι περισσότερες, εκτός κάποιων μικρών εξαιρέσεων που επιβεβαιώνουν το γενικό κανόνα, κατασκευάστηκαν από τις πρώτες πέντε Δυναστείες και αποτελούν δείγματα ανώτερης τεχνολογίας. Οι άλλες, οι νεώτερες, αποκαλύπτουν μια πολύ κατώτερη τεχνολογία κατασκευής). Χρόνια πριν, υπέθεταν ότι οι πυραμίδες και οι τάφοι που ήταν λεηλατημένοι περιείχαν κάποια μούμια και μεγάλους θησαυρούς σαν αυτούς του Τουταγχαμών. Όταν όμως οι αρχαιολόγοι επισκέφτηκαν για πρώτη φορά εκείνα τα μνημεία και βρήκαν τις σαρκοφάγους άθικτες με τις σφραγίδες τους απείραχτες αλλά εντελώς άδειες, υπέθεσαν ότι πολλοί αρχαιοκάπηλοι και ληστές θα είχαν περάσει τις ίδιες απογοητευτικές εμπειρίες.
Αυτό το χαρακτηριστικό των πυραμίδων και των τάφων μπορεί να οφείλεται στο δυαδισμό των Φαραώ που βασίλευαν ταυτόχρονα στην Άνω και στην Κάτω Αίγυπτο, όπως εκφράζει ο συμβολισμός του διπλού στέμματος Πσεντ. Δεν είναι παράξενο λοιπόν το γεγονός να έφτιαχναν δυο τάφους, ένα στο βορρά και έναν άλλο στο νότο. Ανακαλύφθηκε, για παράδειγμα, ότι ένας τάφος στην Άβυδο προοριζόταν για έναν Φαραώ της Άνω Αιγύπτου, ενώ ένας όμοιος τάφος στη Μέμφιδα για τον ίδιο Φαραώ ως βασιλιά της Κάτω Αιγύπτου.
Στην Τρίτη Δυναστεία ο Φαραώ Ζωσέρ έφτιαξε μια πυραμίδα, τη μόνη κλιμακωτή στη Σαχάρα, ως βασιλιάς της Κάτω Αιγύπτου. Ο τάφος στο νότο που ήταν άδειος ανήκε στον ίδιο ως μονάρχη της Άνω Αιγύπτου. Μέσα στην πυραμίδα βρέθηκε πράγματι μια μούμια, αλλά οι περισσότεροι αρχαιολόγοι αμφισβητούν ότι πρόκειται για τη μούμια του Ζωσέρ.
Μέσα στην πυραμίδα του Μυκερίνου, τη μικρότερη από τις τρεις μεγάλες του συμπλέγματος της Γκίζας, βρέθηκε μια σαρκοφάγος με μια μούμια, αλλά η ανάλυση απέδειξε ότι η σαρκοφάγος δεν ανήκε στην εποχή του Μυκερίνου -εξελληνισμένο όνομα του αιγυπτιακού Μένκα-ρα- και ότι η μούμια ήταν της χριστιανικής εποχής.
Επίσης, στη Σαχάρα, στην πυραμίδα του Σεκέμ-Κετ, όταν οι αρχαιολόγοι άνοιξαν τη σαρκοφάγο το 1954, άθικτη για χιλιετηρίδες, βρήκαν ότι δεν υπήρχε τίποτα μέσα. Και απόδειξη ότι η πυραμίδα δεν λεηλατήθηκε ποτέ αποτελεί το στεφάνι ξεραμένων ανθών που βρέθηκε πάνω στη σαρκοφάγο, που η ανάλυση με άνθρακα 14 έδειξε ότι είχε ηλικία χιλιάδων ετών. Επίσης, βρέθηκαν πολυάριθμα κοσμήματα σκορπισμένα γύρω της.
Ο Φαραώ Σνεφρού, ιδρυτής της 4ης Δυναστείας, διέταξε να κατασκευαστούν τρεις πυραμίδες, αλλά σε καμιά απ’ αυτές δεν βρέθηκαν ούτε σαρκοφάγοι, ούτε ίχνη ενταφιασμών. Το ίδιο ισχύει για τη λεγόμενη μεγάλη πυραμίδα, που αποδίδεται στο Φαραώ Χέοπα, αν και δεν βρέθηκε μέσα της καμιά γνήσια επιγραφή που να το αποδεικνύει. Έχουμε μόνο τη μαρτυρία του Ηρόδοτου, η οποία αμφισβητείται, εφόσον πολλά απ’ όσα διηγείται σχετικά μ’ αυτά που του είπαν οι Αιγύπτιοι ιερείς για εκείνη την ήδη μακρινή γι’ αυτούς εποχή αποδείχθηκαν λανθασμένα. Μέσα της δεν βρέθηκαν ούτε μούμια ούτε θησαυροί, όταν σύμφωνα με τους χρονικογράφους του Αλ-Μαμμούν τη διέρρηξαν και μπήκαν μέσα για πρώτη φορά μετά από τόσες χιλιετίες.
Επίσης άδεια βρέθηκε η σαρκοφάγος του Διοδέρφε, διαδόχου του Χέοπα, μέσα στην πυραμίδα του. Το ίδιο και η σαρκοφάγος του Χεφρίνου, που τον διαδέχθηκε. Αν και το σκέπασμα βρέθηκε σπασμένο, αποδείχθηκε ότι ποτέ δεν περιείχε καμιά μούμια στο εσωτερικό του.
Όλες αυτές οι περιπτώσεις αφορούν Φαραώ των πρώτων Δυναστειών και στην πλειοψηφία των περιπτώσεων οι σαρκοφάγοι ήταν άδειες. Εξακολουθούμε λοιπόν να μην έχουμε αποδείξεις ότι οι πυραμίδες ήταν ταφικές εγκαταστάσεις. Και θα κλείσουμε αυτήν τη λίστα "τάφων χωρίς νεκρούς" σχολιάζοντας ότι ο ιδρυτής της 12ης Δυναστείας, ο Φαραώ Αμμενεμές 1ος, έφτιαξε την πυραμίδα του μικρή και άτεχνη κλέβοντας πέτρες από άλλες παλαιότερες πυραμίδες και ναούς, γεγονός που δείχνει ότι σε εκείνη πλέον τη μεταγενέστερη εποχή είχαν χαθεί τα μυστικά της κατεργασίας των πετρών για την κατασκευή των πυραμίδων.
Από την άλλη πλευρά και σε υπεράσπιση των λίγων μουμιών που βρέθηκαν σε πυραμίδες και τάφους εκείνης της αρχαϊκής εποχής των πρώτων Δυναστειών, πρέπει να επισημάνουμε το γεγονός, θεολογικά και μαγικά δικαιολογημένο, ότι τόσο στους χριστιανικούς ναούς (καθεδρικούς ναούς της Δυτικής εκκλησίας) όσο και σε ναούς άλλων αρχαίων αλλά και σύγχρονων θρησκειών, υπήρχε η συνήθεια μέχρι πρόσφατα να θάβουν τα σημαντικά πρόσωπα (βασιλείς, άγιους, αξιωματούχους της εκκλησίας) κάτω από το πέτρινο πάτωμά τους, για να αναπαύονται σε ιερό χώρο και να τον "προστατεύουν". Αυτό το γεγονός όμως δεν αποτελεί απόδειξη ούτε δικαιολογία, για να ισχυριστούμε ότι οι ναοί χρησίμευαν μόνο και μόνο ως τάφοι.
Η πιο ενδιαφέρουσα θεωρία, και σήμερα σχεδόν παντού αποδεκτή, είναι ότι οι πυραμίδες και παρόμοια μνημεία στην Αίγυπτο χρησίμευαν κυρίως ως μυητικά κέντρα, ως Άντρα για την τέλεση των μυστηρίων, όπως εξάλλου μας διαβεβαιώνει ο Νεοπλατωνικός φιλόσοφος Ιάβλιχος.